Den gongen eg programmerte ein menuett

For litt sidan kom eg over det fyrste eg nokon gong skreiv offentleg. Ein kunne kanskje tenkje seg at det handla om språk, som er jobben min no. Men nei, dette var eit par–tre år før eg oppdaga at eg var interessert i språk, så debuten min var eit dataprogram. På den tida vart nemleg program på heimedatamaskiner utveksla anten som lydopptak av digitale data på analog kassett, eller så kunne ein sende kassetten sin til eit tidsskrift som lasta inn programmet, tok utskrift og prenta programkoden. Deretter var det berre for lesarane å kjøpe bladet og taste inn programmet.

Forhistoria

ZX Spectrum. Foto: Bill Bertram, Wikimedia Commons, lisens CC BY-SA 2.5.

Men før eg tek føre meg sjølve programmet, så vil eg fortelje litt om forhistoria. Tidleg på 1980-talet, truleg i 1983, vart nemleg lisjebror Gard og eg kjende med fenomenet heimedatamaskiner heime hjå ein venn. Vi hadde ikkje datamaskin sjølve, men etter nærare undersøkingar fekk vi etter kvart lyst på ein ZX Spectrum frå Sinclair Research Ltd. Og etter mykje mas klarte vi å overtale foreldra våre til å kjøpe ein ZX Spectrum med heile 48 kB RAM til oss. Dette var mest truleg vinteren 1983/1984 eller våren 1984, rundt to år etter at maskina kom på marknaden i 1982. No var eg 13–14 år gammal, og Gard var 10.

Denne maskina var truleg den mest handfaste årsaka til at Gard seinare vart programmerar. Og eventyrspelet «The Hobbit» frå Melbourne House, der vi tasta inn kommandoane på språket «Inglish», var årsaka til at vi las boka med same namn. Boka kom saman med spelet. Fantastisk, eigentleg, at eit slikt spel lét seg lage med berre 48 kB, medrekna skjermminne og systemvariablar. Og allereie før Gard programmerte i BASIC på ZX Spectrum, lærte han seg programmeringsspråket Pascal frå ei bok (rettare sagt ein lånt perm), og skreiv Pascal-program på papir utan å ha ei høveleg datamaskin å prøve dei ut på. Då hadde han enno ikkje fylt 10 år. Han måtte jo verte datamann, han.

Clive Sinclair (1940–2021). Foto: Adrian Pingstone 1992, Wikimedia Commons, lisens «public domain».

På eit seinare tidspunkt oppgraderte vi Spectrumen vår til ZX Spectrum+, dvs. at vi flytta hovudkortet over til det nye tastaturet. Og Sir Clive (for alle var stolte over at Clive Sinclair, far til ZX Spectrum og meir, hadde vorte Sir) var ein av dei store heltane både hjå oss og hjå alle andre som brukte Sinclair-maskiner. Vi drøymde om Microdrive, men brukte kassett i alle år, mot slutten med ein kassettspelar der lyden kom ut parallelt gjennom høgtalaren og ikkje kunne dempast med anna enn bøker som vi la oppå.

Vi tasta inn program frå tidsskrift, vi laga våre eigne program, og på nyåret i åttandeklassa (svarer i dag til niande) fekk eg eit program på prent i bladet Hjemmedata. Det var ein menuett av Beethoven.

Menuettprogrammet

Og her er det programmet. Eg fann att Hjemmedata nr. 1/1985 i skanna format hjå archive.org, og programmet mitt, datert 19. juli 1984, står prenta på s. 52–53. Eg kan sjølvsagt ikkje hugse no at eg skreiv line 9000 og oppover, dette er kode som berre lagrar programmet på kassett og deretter sjekkar at opptaket vart bra nok. Men kanskje eg stappa inn dette for å kunne lagre tryggingskopiar utan å taste «SAVE "MENUET"» og «VERIFY "MENUET"» kvar einaste gong, og så gløymde eg å fjerne det før innsending. Sjølve notane henta eg frå eit hefte med fiolinnotar som eg hadde overteke etter bestefaren min.

Klikk på biletet til høgre for å sjå heile programkoden. Ei vitseteikning er fjerna i mi attgjeving.

Utsnitt av publiseringa i Hjemmedata 1/1985.

Som god ZX Spectrum-veteran har eg sjølvsagt ein emulator på Macen min, han heiter zxsp. Og på videoen under ser vi korleis det er når ein lastar inn programmet frå lydkassett (i dette tilfellet ein virtuell lydkassett) og kikar gjennom programkoden – sjølve menuetten kjem lenger nede i bloggposten. Overføringsfarten mdllom kassett og datamaskin var 1500 bits pr. sekund, men somme tunge program på marknaden hadde sine eigne innlastarar slik at det gjekk dobbelt så fort. Til samanlikning køyrde konkurrenten Commodore 64 berre 300 bits pr. sekund.

Opphavleg tenkte eg å berre slengje ut ein kommentar à la «der ja, min fyrste publikasjon» på eit anna sosialt medium då eg fann att bladet på nettet, men så vart eg oppmoda om å blogge om det. Og bloggar ein, så må ein taste inn det gamle programmet på nytt slik at ein får gjort skjermopptak, for eg har jo ikkje den originalt lagra fila, altså lydopptaket, no så lenge etterpå.

Då eg tasta inn programmet no, slo det meg kor effektivt det går å skrive kommandoane på ein Spectrum. Alle kommandoar ligg nemleg fiks ferdige på tastaturet, og dette går mykje kjappare enn å taste dei inn bokstav for bokstav. Ja, i alle fall dersom ein faktisk hugsar kvar på tastaturet ein finn det eine og det andre. Denne gongen gjekk det med mykje tid til å setje seg inn i dette igjen.

Då eg byrja med Mac på 90-talet, byrja eg fort å lage tastaturoppsett for å taste spesialteikn, etter kvart også oppsettet Utvida norsk for dagens operativsystem. I Spectrum-programmet frå 1984 ser eg at allereie då dreiv eg og laga spesialteikn. På line 2000 og 2100 definerer eg ein norsk ø, som jo ikkje fanst i teiknsettet til den britiskproduserte ZX Spectrum.

Måten som ZX Spectrum tillét slike eigendefinerte teikn på, var temmeleg intuitiv. Kvart skriftteikn var bygt opp av eit rutenett på 8 gonger 8 punkt. Her er ø-en min teikna inn i eit slikt rutenett:

Kvar line utgjorde då ein byte (8 bits), og kvar bit var anten 0 (kvit celle i denne illustrasjonen) eller 1 (svart). Definisjonen av ø-teiknet mitt såg dermed slik ut i det binære talsystemet:

00000000
00000000
00011100
00100110
00101010
00110010
00011100
00000000

Dei til saman 8 bytane (altså 8 linene i teiknet) vart skrivne til ein spesiell del av minnet, og eg stappa min ø inn som ei spesialutgåve av bokstaven o. Denne kunne tastast ved å trykkje på o-tasten medan ein stod i såkalla grafisk modus (caps shift + 9).

For å skrive denne koden til den aktuelle delen av minnet måtte eittala og nullane fyrst omsetjast til det desimale talsystemet. Omset vi desse åtte linene til det desimale talsystemet, vert det «0,0,28,38,42,50,28,0». Og dette er tala vi ser i line 2100. Det er kanskje ikkje naudsynt å nemne det, men omrekninga vart kjapt og enkelt utført med papir og blyant, for det fanst ikkje kalkulatorar eller vanleg programvare på den tida som rekna om mellom talsystema.

Når så dette vart smått nok på skjermen, og endåtil på ein biletrøyrskjerm (desse gav eit litt uskarpt og mjukare bilete samanlikna med dagens skjermar), vart det ein heilt grei norsk ø.

Skjermbiletet over er henta frå emulatoren på ein moderne Mac. ZX Spectrum viste skjermbiletet sitt på vanlege fjernsynsapparat, altså med biletrøyr (flatskjermar og høg oppløysning fanst ikkje), og fjernsynsapparatet var tilkopla med koakskabel. Signalet vart då sendt modulert via kabelen på UHF-kanal 36. På den tida fanst korkje HDMI eller SCART.

Menuetten

Då programmet kom på prent, var eg irritert over at bladet hadde skrive «Menuett» på norsk, ikkje «Menuet» på fransk som i noteheftet og i min programkode (og nei, eg kan ikkje fransk). Den observante lesar vil elles sjå at min eigen tekst i programmet var på bokmål. Dette er ein del av det å vekse opp i eit samfunn der bokmål dominerer så kraftig at sjølv nynorskbrukarane i nynorskdistrikt vert skriftleg tospråklege. Elles er det ein bug i programkoden: Line 145 opnar med «FOR n=1 TO 12». Dette skal vere «FOR n=1 TO 24», og det er retta i den nye inntastinga.

Og her i denne videoen er endeleg menuetten:

Clive Sinclair døydde i 2021, og Glenn Fleishman skreiv då på Twitter det som mange må ha tenkt: «Clive Sinclair died a few days ago. I only just found it. It is *absolutely baffling to me* that there has been almost no coverage. To people in the UK, this is akin to Steve Jobs dying, but Sinclair had worldwide importance.» Bakgrunnshistoria som eg skreiv tidlegare i denne bloggposten, er delvis henta frå noko eg mimra om på eit anna sosialt medium den gongen i 2021.

Og no tasta eg altså inn menuetten på nytt, nesten 39 år etter fyrste gong. I tillegg til emulatoren zxsp hadde eg glede av å kunne kike litt i manualen (html, pdf) og i ei oversikt over kvar kommandoane ligg på tastaturet.

Dialog

Direktøren: Vi har teke ungane frå nokre foreldre og sett dei i eit fangehòl, og så tvingar vi ungane til å produsere gode produkt for oss, slik at vi får pengar på kontoen.

Høgsterett: Dette er ikkje lov. Det er jamvel i strid med menneskerettane.

Direktøren: Ja, då må vi få nokre avbøtande tiltak, då. Kanskje vi kan sende foreldra på tivoli og gi dei noko godt å drikke. Vi kan jo ikkje gi frå oss ungane.

Foreldra: Vi vil ha tilbake ungane våre.

Direktøren: Men tenk på alt vi har investert her, med topp moderne fangehòl og fin veg. Det vert jo svindyrt å kvitte oss med det.

Foreldra: Vi vil ha tilbake ungane våre.

Direktøren: Men tenk på kostnadene! Og tenk på pengane vi tener på dette, som går tilbake til samfunnet, og alle dei fine produkta som folk treng! Utan borna går ikkje dette! Tenk kor mykje samfunnet taper dersom vi gir frå oss ungane! Alt kjem til å verte dyrare! Foreldra er nokre store egoistar!

Foreldra: Menneskerettar er ikkje valfrie.

Direktøren: Men høgsterett sa ikkje at vi skulle sleppe ungane fri.

Stasdirektøren: Send foreldra på tivoli, du. Vi må ta dette i rett rekkjefylgje, veit du.

Direktøren: Ja, for no treng vi eit kunnskapsgrunnlag som sikrar at vi får behalde ungane. Noko anna ville vere uansvarleg. Dette er ei vanskeleg avveging, tenk på pengane og på det ansvaret vi har. Og dessutan er vedtaket om å etablere fangehòlet gyldig så det syng etter.

Foreldra: No set vi oss ned framfor kontoret ditt heilt til du byrjar å oppføre deg.

Politimannen: Nei veit du kva. Det er ikkje lov å setje seg ned framfor kontoret hans, så no har vektaren hans bede oss om å flytte dykk, så då flyttar vi dykk, det har vi både rett og plikt til. Det vert solide bøter for dykk som sit, ja!

På oldemors 150-årsdag

Oline Eggesbø i 1949. Fotograf var kanskje M. Furmyr. Tilrettelagt av JEA.

I dag, 22. februar 2023, er det 150 år sidan mi oldemor Oline Eggesbø vart fødd som Oline Øien i 1873. For snart to år sidan var det sameleis 150 år sidan ektemannen Svein P. Eggesbø vart fødd. Den gongen skreiv eg ein bloggpost om dei begge to, med tittel «På oldefars 150-årsdag: Om oldeforeldra mine» i høve jubileet hans den 1. juli 2021. Den bloggposten vart sidan publisert i ein lett tilpassa og revidert versjon i det lokalhistoriske tidsskriftet Folk og Fortid i 2022.

Svein og Oline høyrer saman som i den teksten, og eg skal ikkje skrive nokon utførleg separat bloggpost om Oline i dag, men eg synest likevel dette er ein høveleg dag å peike tilbake til bloggposten frå 2021.

Ho Svenn-Oline vart enkje altfor tidleg i 1921, og fekk såleis eineansvar for å oppsede sonen John, som vart min bestefar. Mellom anna sytte ho for at han fekk musikalsk skulering, med trøorgel (harmonium) i heimen. Dette er eit orgel som eg sjølv har vakse opp med og har trakka mykje på. At John seinare skulle byrje å spele fele, var nok ikkje det ho hadde tenkt.

Oline og Svein dreiv også hotell saman med ein kollega, og Oline førte vidare dette og butikken til ektemannen sin etter at han døydde i 1921 (hotellet brann ned i 1929). Butikken hadde gjestgjevarplikt for reisande, har ein etterkomar fortalt meg. Oline var formelt involvert i butikkdrifta til det siste. John vart erklært å vere «fullt ansvarlig og signaturberettiget medinnehaver» for butikken så seint som i 1957, få månader før Oline sjølv døydde (Norsk Lysningsblad 9.3.1957).

Av meir personlege eigenskapar har eg høyrt at Oline hadde eit velstelt og veldig langt hår som gjekk langt ned på ryggen. I hennar eldre år var det gjerne borna i familien som sanka inn einer til eineavkok som Oline vaska håret med. Dette har det eine dåverande barnet fortalt meg. I det daglege fletta ho håret og la det bak på hovudet i ein knute.

Eg møtte henne aldri, men har, så lenge eg har høyrt om henne, vore imponert over alt ho fekk til. Som vaksen forstår eg endå betre kva slags pågangsmot ho hadde, og kor uthaldande ho var.

Men det er no ein veldig gammal film, då

Eg hugsar då eg kjøpte min fyrste DVD-film. Det var i år 2000, få år etter at DVD-plater hadde kome på marknaden, og medan VHS-kassettar framleis var viktige. Men no hadde eg planar om å skaffe meg ei datamaskin som kunne spele av DVD-ar, og filmen var ein klassikar som eg hadde ynskt meg lenge, nemleg «The Great Dictator» (1940) av Charlie Chaplin. Då eg fann filmen til sals, vart det rettnok ein versjon som var dubba til tysk, «Der große Diktator». På omslaget såg vi Chaplin i ei av dei Hitler-parodiske scenene sine. Og året etter, i 2001, skaffa eg meg ei slik datamaskin med DVD-stasjon så eg fekk sett filmen.

Så omsider ein vakker dag i 2002 fann eg ut at eg skulle kjøpe meg ein skikkeleg DVD-spelar. Det var eit spontant kjøp. Eg var på eit kjøpesenter i Trondheim der ein butikk – eg skal ikkje vere meir spesifikk – akkurat på den tida selde DVD-spelarar som ikkje kosta all verda. Og når eg fyrst var der, så kjøpte eg ein spelar til foreldra mine òg.

Eg og kjærasten (no: kona) reiste til foreldra mine den påska. VI rigga til den nye spelaren og skulle spele av ein DVD, men nei, det gjekk ikkje så bra. Spelaren fekk problem som eg ikkje hugsar i detalj no, men eg har notert meg problem med både tekst og grafikk, eg meiner desse oppstod allereie i hovudmenyen, og vi fekk ikkje sett nokon film. Det same problemet viste seg å finnast på mitt eige eksemplar av apparatet, same kva for ei DVD-plate eg stappa inn.

Så eg tok med meg begge spelarane tilbake til butikken, og kunne rapportere at denne DVD-spelaren taklar ikkje DVD-formatet spesielt godt. Eg ville gjerne levere tilbake begge spelarane og heve kjøpet, det er ingen vits i å prøve fleire eksemplar av modellen. Eg fortalde elles at eg hadde med meg ei DVD-plate som eg kunne demonstrere programmeringsfeilen med dersom det trongst.

Den unge herren bak disken såg ned på Chaplin-etuiet mitt: «Æ ser at det e en svæææært gammel film du har der, og gamle DVD-plata kainn det vær skada på.»

Etter litt om og men fekk eg til slutt levert tilbake spelarane. Men sidan då har «men det er no ein veldig gammal film, då» vore eit uttrykk i heimen i høvelege situasjonar.

30 år sidan nyttårsorkanen

Det var natt til 1. januar 1992. Det var så seint no at foreldra våre hadde lagt seg, men lisjebror Gard og eg hadde besøk av ein venn av Gard, så vi var vakne enno. Vêrmeldinga hadde fortalt om orkan, men utan å rope høgt om katastrofe, så folk samla saman slikt som låg ute, grudde seg i varierande grad, tok det til dels med bekymra ro, og håpte på det beste.

Utover natta tok vinden seg opp, og morgonen nærma seg. Eg byrja å gjere meg klar for senga, som var oppe i øvste etasje i huset. Men det skalv og knaka på heilt nye måtar der. Så såg eg at taket gjekk opp og ned over veggen på rommet mitt. Eg såg ut gjennom vindauget i nokre sekund, og eg meiner å hugse ein båt med ei merkeleg krenging, det var nesten som han ville dette ned på kaia. Fy, ein slik vind hadde eg aldri opplevt før, og det skulle vise seg seinare at det hadde heller ingen andre. Dette var ein tohundreårsorkan.

Der oppe torte eg i alle fall ikkje å opphalde meg. Eg tok med meg det viktigaste og mest verdfulle, og gjekk ned til stova igjen for å seie at gjesten absolutt ikkje måtte køyre heimover i dette vêret. Han skulle m.a. over Herøybrua. Dessverre var han allereie reist. Klokka var no mellom 6 og halv sju på morgonen.

Foreldra våre òg stod opp. Vi sprang alle fram og tilbake i ærend som hasta, mellom anna hjelpte eg far min med å skaffe aviser som skulle leggjast på eit utsett område på det eine loftet der det kom inn vatn gjennom taket. Vi kolliderte med kvarandre og stanga kvarandre nesten ned i mørkret, for straumen hadde gått, det skjedde i halv sju-tida.

Det var lite å sjå ute, for det var så mørkt. Men vi høyrde vinden, og vi såg korleis vindauga bula innover, og kjende korleis det rista i heile huset. Gardinene vart trekte føre, og stolar vart plasserte inntil som ekstra vern i tilfelle glaset gav etter. Vi snakka òg om at taket kunne lette. Vi sov ikkje den natta, eller den morgonen som det no eigentleg var, vi hadde for mykje å gjere til å kunne sove, og vêret var for farleg.

Då klokka nærma seg ein heiltime, eg trur det var kl. 8, skrudde vi på ein batteriradio og fann ein sendar som framleis fungerte. Dagsnytt kom, og eg hugsar framleis det fyrste dei sa: «Sinnataggen er stjålet.» Vi som ikkje bur i Oslo, er vane med at Oslo-trivialitetar dominerer, men dette vart litt i meste laget. Vi forstod at vi sat midt i ein katastrofe, og som toppsak rapporterte Dagsnytt om Sinnataggen, ein skulptur i ein lokal park der aust?

Hugsar eg rett no tretti år etterpå, så skulle det sidan vise seg at NRK i Oslo rett og slett ikkje hadde fått kontakt med Vestlandet, og ikkje visste korleis det stod til.

Vi fekk òg ringt til gjesten vår, som var komen heim uskadd.

Utsikt frå rommet mitt mot notbøteriet
1. januar 1992 kl. 10.25.

Då det lysna, såg vi at det var mold på vindauga. Vinden hadde rive med seg mold frå landskapet rundt oss. Vi hadde allereie forstått at dette ikkje var ein vanleg storm. No såg vi også at notbøteriet hadde fått skader i veggen, og ein av naboane våre hadde mist delar av både tak og vegg, det var forferdeleg, vi såg rett inn på loftet. Hjå oss hadde taksteinar frå eitt eller anna hus floge inn i ymse delar av vårt tak og skadd det på fleire stader, vinden hadde deretter flerra opp taktekket der, og hadde på den eine staden vrengt eit stort stykke over mønet og øydelagt takhatten på vegen. Dette var grunnen til at det kom inn regn. Vêret roa seg ned etter kvart, særleg utover ettermiddagen. Vi var heldige og fekk tilbake straumen i tide til Dagsrevyen, med orkanen som toppsak. Den næraste tv-sendaren var ute av drift, og vi måtte ta til takke med svake, kornete bilete frå ein sendar lenger unna, men slikt var mogeleg på den tida, sidan tv-signala var analoge.

Natt til 1. januar 1992 var ei grusam natt. I årevis etterpå kjende eg på noko ekkelt når det bles opp og vi kunne høyre lydar frå vind og regn som likna på dei lydane vi hadde den natta og formiddagen. Litt av denne skumle stemninga kan av og til dukke opp framleis, men no som eit fjernt minne, planta djupt inni meg.

Eitt år seinare

Eitt år og éin dag etter nyttårsorkanen varsla vêmeldinga på nytt om orkan. Også dette vart ei spesiell natt, kanskje mest fordi orkanen aldri nådde land, i alle fall ikkje der vi sat. Det vart likevel ei natt som eg framleis hugsar med gode, varme minne om han som kjende meg best.

Gard og eg var oppe den natta, natt til 2. januar 1993, og venta på uvêret. Vi høyrde på radio, NRK Møre og Romsdal hadde ekstrasending utover natta, og i 3-tida gjekk vi ein tur og leitte etter vinden.

Det var ikkje noko vind å snakke om, men vi fekk brukt natta til fyrst å redigere ferdig ein video, og frå 2-tida av til å skrive eit sanntidsbrev saman, der det meste er dokumentert. Dette brevet finst enno, fordi det vart publisert i diskett-tidsskriftet hans seinare det året. Mellom anna er det skrive ned at radioen melde om ein garasje som hadde floge inn i eit hus nokre få kilometer unna oss, og at huseigaren hadde rømt ned i kjellaren. Vi konkluderte med at dette måtte vere nokon som hadde ringt inn ein tullerapport.

Biletet over frå 1. januar 1992 er henta frå den videoen som vi redigerte ferdig den natta eit år seinare, frå ei elles turrvittig «nyhendesending» som vi spelte inn tidlegare på kveld.

Det siste klokkeslettet i sanntidsbrevet er 04:06. Vi la oss litt etterpå. Men vi hadde ikkje hatt denne natta om det ikkje hadde vore for det som skjedde året før.

I romjula 2016 sende NRK programmet «Nyttårsorkanen – 25 år etter». Det ligg på nett her. Wikipedia har ein artikkel her. Oddgeir Bruaset skreiv boka Orkanen i 1992, ho ligg på nett hjå Nasjonalbiblioteket her (tilgjengeleg for norske IP-adresser).

På oldefars 150-årsdag: Om oldeforeldra mine

Eg har vakse opp med besteforeldre som fortalde meg om gamle dagar på Eggesbøneset. Ofte sat bestemor Nanna med handarbeid og fortalde, eg sat i bestefarstolen, og andre tider var det bestefar John som fortalde. På denne måten fekk eg verte kjend med fortida og oldeforeldra mine i bygda, og seinare har eg lese om dei i skriftlege kjelder. Oldefaren min heitte Svein, oldemora mi heitte Oline, gjerne omtalt som Svenn-Oline, og etternamnet deira var Eggesbø.

I dag, den 1. juli 2021, er det 150 år sidan Svein Rasmus Nikolai Pedersen Eggesbø vart fødd i 1871, og den 30. desember 2021 vert det 100 år sidan han døydde, berre 50 år gammal. Om eitt og eit halv år, den 22. februar 2023, kjem det til å vere 150 år sidan kona Oline vart fødd i 1873, ho levde til 26. juli 1957. Her skal eg fortelje litt om dei.

Familie, heim og meir

Svein P. Eggesbø (1871–1921). Fotograf: Hulda Bentzen før 1902.
Utg. © JEA 2021.

Svein var lam i høgre handa etter å ha hatt polio som liten, og utdanna seg til snikkar på Holmøy Arbeidsskule innanfor Nordfjordeid rundt 1890. I tillegg vart han etter kvart kjøpmann, med handelsbrev frå 1899, og opna butikk på Eggesbønes. Som kjøpmann var det også han som ordna med likklede og såpe då mora Berte døydde i 1903. Han har ført i rekneskapsboka at såpa kosta 35 øre, likkledet 5 kroner.

I klokkargarden på Myklebust ikkje så langt unna Eggesbø budde det ei jente frå Orkdalen. Oline Johnsd. Øien var to år yngre enn Svein, og var tenestejente hjå onkelen sin, klokkar Anders O. Solbu. Eit anna kjent namn der i garden var lærar Olav Solbu, son av Anders og fetter til Oline. I alle fall gjekk det slik at Svein og Oline gifte seg i 1898. Huset vart bygt på ei tomt som han seinare fekk kjøpe frå bror sin, Mons, med den klausulen i skøytet at dersom Svein ikkje fekk livsarvingar, skulle Mons eller borna hans få kjøpe tomta tilbake. Dei fyrste åra mine budde eg sjølv i det huset.

Svein var glad i kona si, og var godt i stand til å skrive på rim. «En lykkestjerne / fra det fjerne» er to av linene i ei litt lengre helsing han skreiv til Oline då ho fylte 40.

Oline J. Eggesbø (1873–1957) på 1890-talet. Fotograf: Olav P. Skjevlo.
Utg. © JEA 2021.

I 1911 vart dei foreldre. Då var Oline 38 og Svein nesten 40, og sonen var det einaste barnet dei nokon gong skulle få. John Eggesbø var bestefaren min. Han gifte seg med Nanna Eksund i 1936. Dei budde i eit såkalla funkishus ved sida av huset til Svein og Oline, men historia til tomta er eldre. Som liten var eg mykje i hagen til bestemor Nanna, og då fann eg av og til smelta glas i molda. Ho kunne fortelje at det hadde stått eit hotell på tomta ein gong, men så brann det, og dette var restar av vindauga.

Tomta vart skild ut i 1918, og saman med kjøpmannskollega Gustav Evanger dreiv Svein og Oline hotell der frå 1919. Hotellet brann i 1929, og i Søndmørsposten 13. august det året kan vi lese (med litt dårleg trykk i to av orda):

Det var berre hotellet som brann ned. Det såg ogso stygt ut for huset til fru Oline Eggesbø, som stend nær hotellet [og?] det tok jamvel til å brenna [der]. Men folk fekk sløkt den elden. Dei spende segl over huset og berga det. Nokre tre som stod millom dei tvo husa tok ogso av for elden.

På dette tidspunktet var Svein allereie død. Han døydde av nyresjukdom den 30. desember 1921. På den tida var John berre ti år gammal, men Oline dreiv butikken vidare, med nevøen Sigvald Eggesbø tilsett som styrar fram til John overtok drifta i 1930. I 1933 bygde John det funkishuset der både butikk og heim skulle halde til i mange år, med bustadetasje frå 1935 av, der eg mange år seinare sat og høyrde historier om gamle dagar. Huset vart utbygt i 1959, og ombygt til leilegheiter rundt 2011. Delar av denne soga, og fleire detaljar, er omtalte i Herøyboka: Gardar og folk 2 s. 387 og Heimar og folk 4 s. 247.

Eit engasjert par

Svein sat i styret til Sunnmøre frilynde ungdomslag fram til 1912, då han takka nei til attval under stemnet på Stranda den sommaren, som 6000 deltakarar hadde funne vegen til (Møre 26.6.1912). Han vart vald inn i Herøy heradsstyre, sat i formannskapet, og vart rekna som ein av kandidatane til ordførarvervet i 1919 (Søndmørsposten 19.10.1919). Ti år tidlegare, i 1909, stod han på val til vervet som varamann på Stortinget (Møre 30.10.1909).

I Vestlandsnytt 30. juni 1942, det siste før nazistane forbaud bladet, kjem det fram at 30 år før avisa vart grunnlagd i 1935, altså rundt 1905, var det planar om ei lokalavis med Svein Eggesbø som bladstyrar. Det skulle av ein eller annan grunn ikkje gå slik.

Dagens 150-årsjubilant:
Sidan Svein var engasjert på mange felt og var føregangsmann med telefoni,
kan vi lure på om han kanskje ville smilt til denne videoen
som MyHeritage har laga av biletet.

Nekrologen i Søndmørsposten 2. januar 1922 omtaler Svein som «[e]n av Herøys mest kjendte mænd». Minnetalen frå ordføraren på heradsstyremøtet to veker etter dødsfallet vart påhøyrd ståande, står det i avisreferatet same stad 30. januar. Nær 16 år etter at han døydde, 31. juli 1937, hadde Sunnmørsposten ein reportasje frå ein tur til området, og nemner, med referanse til faren Peder Eggesbø, her nemnd som Per:

Blandt Pers sønner var avdøde Sven Eggesbø, som var like meget kjent for det store arbeide han nedla i ungdomslagene som forretningsmann. — Hans hustru, Oline Eggesbø, som delte hans mange interesser både når det gjaldt det nasjonale og det kristelige, er fremdeles like interessert i bygdens ve og vel.

Uttrykket «det nasjonale» tydde nok noko litt anna den gongen rundt unionsoppløysinga enn no. I den same reportasjen fortel ovannemnde Olav Solbu at det var han og Svein som fyrst heiste reint norsk flagg i Herøy.

Svein og Oline framfor huset sitt. Til venstre gjester frå Trøndelag. Fotograf ukjend. Utg. © JEA 2021.

Eg har vakse opp med forteljinga om at Oline dreiv telefonstasjon. Dette var den fyrste telefonstasjonen på øya som vart kopla til riksnettet, det skjedde i 1900, og ekteparet er førte som rikstelefonistar i folketeljinga det året. Bjarne Rabben fortel i Herøyboka: Bygdesoga 2 (s. 405 og utover) at Svein heldt hus til telefonstasjonen frå 1897 av (fyrste tida i snikkarverkstaden) og til stasjonen vart flytta til kommunehuset på Eggesbøneset i 1922. I eit intervju med Oline i Sunnmørsposten 10.7.1936 er det nettopp ho som trer fram i rolla som telefondame: «Da der kom telefon til Herøy blev det fru Eggesbø som styrte den i de 12 første år.» Tida her høver med at Frida Hagemann då overtok telefonarbeidet hjå dei, slik det vart føreslege i heradsstyret 16. september 1911 (Møre 23.9.1911), vi kan tenkje oss at det hadde samanheng med familieutvidinga tidlegare same år. Hagemann er ført som tenestejente hjå Svein og Oline i folketeljinga i 1910.

Reportasjen frå 1937 nemner at Oline hadde mykje av æra for antependiet (altarforhenget) i Herøy kyrkje. Soknerådet betalte materialet, og Oline utførte arbeidet, med litt hjelp. Kyrkja vart bygd i 1917. Avisomtalen av kyrkjevigsla i 1918 fortel at privatpersonane Svein Eggesbø, Mons Eggesbø og Gustav Evanger hadde gjeve kvar si av «3 gilde lysekruner som heng i kyrkja» (Møre Tidend 6.5.1918). Kyrkja brann dessverre ned til grunnen natt til 2. juledag 1998.

Sanitetsarbeid

Frå forteljingane i oppveksten min hugsar eg likevel Oline spesielt som engasjert sanitetskvinne. Ho reiste omkring og var med på mange av dei store stemna i distriktet, og ho var mellom dei som arbeidde mykje for å få bygt sjukeheim i bygda (svarte på den tida til eit slags sjukehus). Dette står også nemnt i 70-årsomtalen av henne i Sunnmørsposten. I 75-årsomtalen tek avisa litt meir i, og skriv dette:

Sammen med sin mann, Svein Eggesbø, tok hun del i det frilynde ungdomsarbeidet i bygda. Det var disse to som først tenkte på en gamleheim for Herøy. Fru [Eggesbø] tok initiativet for å få reist Herøy sjukeheim.

Sanitetslaget gjorde ein stor jobb med sjukeheimen. Oline er nemnd mellom fleire initiativtakarar i Sunnmørsposten 2.12.1950, medan ei kvinneforeining på Flåvær er nemnd som initiativtakar i avisa 18.11.1929 i samband med opninga. I oppveksten fekk eg m.a. høyre om korleis Oline hadde vore med på å samle inn pengar til prosjektet. Og det var mykje pengar sanitetsforeininga måtte skaffe. I 1929 fortel Sunnmørsposten om ca. 45 000 kroner berre i gåver, basarar, tilstellingar og offer i kyrkjene. I dag ville dette åleine svare til éin og ein halv million kroner. I boka Kvinner selv stod opp og strede fortel Marit Pauline Kvalsvik meir om dette arbeidet og om prosessen med å få bygt sjukeheimen.

I 1929 stod sjukeheimen ferdig (før seinare utvidingar). Det som er kommunal sjukeheim i dag, står få meter unna den opphavlege som sanitetsforeininga bygde, og som i dag vert kalla Sanitetshuset. Marit Pauline Kvalsvik nemner i ein interessant artikkel om sanitetskvinne og fotograf Margit Siem i Vestlandsnytt 2.2.2021 at sjukeheimen vart driven utan offentleg tilskot heilt fram til 1970. Det kan elles nemnast her at Sanitetshuset har hyst ei fødestove som mang ein herøyværing vart fødd på, m.a. bror min, Gard, i 1973. I dag vert huset m.a. brukt som selskapslokale, og har også nokre kontor.

Sanitetshuset sett frå parkeringsplassen i 2021.
Foto © Trude Eggesbø Abrahamsen, brukt etter løyve.

Oline var særs aktiv i sanitetsforeininga. I ei historie som eg høyrde i oppveksten, hadde ho vore med på å få nokre sanitetskvinner på vitjing til Bergsøya. Gjestene hadde venta eit meir ugjestmildt og trist landskap, men verten valde ei god rute over land det siste stykket, og gjestene var begeistra for den utsikta som opna seg mot sjøen. I min upålitelege hugs såg dei utsikta frå Frøystadskaret, i eit anna minne i familien var det litt annleis. (Brua over til Straumen på Bergsøya stod ferdig 1953, men eg er gjord merksam på at ruta likevel var mogeleg før den tid fordi folk vart rodde over.)

Om dette var slik, eller om det dreidde seg om eit krinsmøte i Fosnavåg i 1952, veit eg sjølvsagt ikkje sikkert. Men det krinsmøtet, med rundt 100 deltakarar, er omtalt med store ord og den same vinklinga i Sunnmørsposten 16. august det året. Då kom gjestene med båt frå Ulsteinvik og «innover mellom holmer og skjær til Eggesbø», der dei møtte heiste flagg, hjelpande hender og velstelte hagar. Oline var på det tidspunktet 79 år gammal, og bidrog med både ein prolog skriven av Bjarne Rabben, og på den 300 personar store festmiddagen med sine eigne ord, der ho «ville gi blomster til alle», og ynskte «at månen ville stå stille, så de fremmede kunne få se hvor vakkert her var i måneskinn».

Oline hadde vore representant for Herøy på mange slike stemne, og heime i Herøy var ho tidleg formann, altså leiar, i lokallaget (den nemnde boka til Marit Pauline Kvalsvik fører åra 1920–1923). I 1950 var ho på krinsmøte i Norske Kvinners Sanitetsforening på Molde, og der vart ho utnemnd til æresmedlem i krinsen. «Under veldig fagning vart fru Eggesbø overrakt NKS’s diplom» fortel Vikebladet om dette (15.6.1950).

Og vidare framover

Kiwi Eggesbønes.
Foto © 2020 JEA.

Butikken til Svein vart vidareført av sonen John. Ein periode dreiv han også bokhandel, dampskipsekspedisjon og ferjekai. Oline døydde 84 år gammal i 1957. Også bestemora mi, Nanna Eggesbø, var aktiv i sanitetsforeininga. I oppveksten gjekk eg gjerne med lodd for henne. Gamlehuset frå 1898 vart rive i 2002. Eldstesonen til John og Nanna, som òg heiter Svein Eggesbø, overtok og starta butikken på ny etter ein konkurs i 1975, og i 1984 vart butikken flytta over grensa til Myklebust. Der står han framleis, no med namnet Kiwi Eggesbønes, men er ikkje lenger i familien.

Bestefaren min var ti år då han miste far sin, bestemor møtte aldri svigerfaren sin, og eg vart fødd altfor seint til å møte nokon av desse to oldeforeldra mine. Men gjennom dei små forteljingane i familien om Svein og Oline fekk eg likevel verte kjend med dei. Eg fortel desse historiene vidare til generasjonen etter meg, no utvida med dei skriftlege kjeldene, og også med meir private anekdotar som eg ikkje har nemnt her.

—
(Eit par detaljar har eg lufta for min onkel Svein Eggesbø, mor mi Trude Eggesbø Abrahamsen og Signe Skarstein. Ei særleg takk til Marit Pauline Kvalsvik, som har gjeve mange gode råd m.a. til eit tidleg tekstutkast.)

Oppdatering 22.2.2023: Ein lett revidert versjon av denne bloggposten vart prenta med tittelen «Svein og Oline Eggesbø 150 år» i 2022-utgåva av Folk og Fortid: Tidsskrift for Herøy Sogelag.

Men det var ikkje diskhavari

Det var nokre spanande dagar. Eg har ein berbar Mac av den gode, gamle sorten, der ein kan skifte ut komponentar sjølv. Men ein sundag kveld tidlegare denne månaden byrja Macen å gå skikkeleg sakte. Eg rakk å avslutte dei fleste programma, og så kræsja han berre. Då eg prøvde å starte han igjen, fann han ikkje disken. Blinkande spørjeteikn og blinkande forbodeteikn. Han såg i og for seg disken då eg starta med oppstartsveljaren (trykte ⌥ under start for å velje startdisk), men han ville ikkje starte, korkje frå hovudpartisjonen eller recoverypartisjonen.

Dette var slett ikkje hyggjeleg, for pga. smittevern skulle eg halde digital direkteførelesing frå heimekontor neste dag.

Eg starta frå nettverksrecovery eller kva det heiter på norsk, men Diskverktøy gav feilmeldingar. Med Macen i måldiskmodus (heldt nede T ved oppstart) fekk eg henta ut det viktigaste av dei filene som var nyare enn tryggingskopien, men det gjekk forferdeleg sakte, og eg måtte bruke terminalen og veksle mellom cp og cat fil > nyfil for å få det til.

Mistanken hadde sjølvsagt heile tida gått i retning av diskhavari, og eg fekk løyve utpå sundagskvelden til å halde førelesinga frå jobbkontoret i staden. Eg hadde heldigvis dei nyaste filene for hand.

Til slutt tok eg sjansen på å plukke ut disken, klokka hadde då vorte ca. 4 på morgonen. Det var 10 timar til undervisning dvs. ca. 8 timar til eg var heilt nøydd til å setje meg ned med dei siste førebuingane.

Men du milde verd: Å plukke ut disken kunne eg med fordel ha gjort tidlegare. Då eg plugga disken inn med adapter på USB-porten til Judiths Mac, så fekk eg kontakt, og ingen feilmeldingar. Kunne det vere så banalt som at den interne diskkabelen var kaputt?

På måndagen hadde eg kontakt med to instansar på jobben, ein avtaleleverandør, ein Apple-sertifisert leverandør med verkstad i Trondheim og tre andre reparatørar. Den eine reparatøren kunne gje meg gode råd om kabelkjøp, og tilbaud jamvel hjelp med det. Men den einaste som kunne få meg heilt i mål på sparket, var min nye Mac-superhelt iHospital i Oslo. Han passa jamvel på å be meg sjekke eit nummer på baksida av eksisterande kabel, for akkurat denne Mac-modellen har nemleg to variantar.

Det gjekk to dagar, og så kom kabelen i posten, og etter ei lita stund med fyrstegongsvimsing og pinsett skrudde eg saman maskina, trykte på startknappen, og vips, så fungerte Macen igjen. Bra er det, for same kveld fekk vi melding frå arbeidsgjevar om å halde oss heime igjen.

Bileta viser den defekte kabelen på veg ut. Handduken er ikkje meir mystisk enn at det er lurt å leggje maskina på noko mjukt når ein held på med sånt. Elles kan eg nemne at naglelakkfjernar fungerte greitt til å fjerne limet som gamlekabelen etterlét seg.

Og moralen er: Sjølv om det gjekk bra denne gongen, så er det alltid kjekt å ha tryggingskopi. Ein vert så mykje rolegare til sinns av det, også når det vert natt. Og så er det bra at det finst folk som har kablar, og det er dumt med nyare Macar som, når dei får problem, må sendast bort så lenge at ein kan verte freista til å kjøpe ny i staden.

Mistenkte kraftig formant

På biletet ser vi ei melding som politiet sende ut på Twitter i 2015, og som eg las med stor undring den gongen. Eg forstod rett og slett ingen verdas ting dei fyrste sekunda. Noko seier meg at fleirtalet av lesarane her på bloggen ikkje kan forstå kvifor dette vart så vanskeleg.

Eg har teke utskrift og vist denne meldinga til fleire, og det er eit veldig klart mønster i fagprofilen til dei som må tenkje seg om ein ekstra gong.

Her er svaret for dei uinnvigde: Då eg las den twittermeldinga, hadde eg store problem med å forstå kvifor politiet mistenkte ein kraftig formant.

For språkvitarar er ein formant ein akustisk energitopp i talesignalet. Ein kan litt enkelt seie at når vi uttaler ein «i» og ein «a», så er dei litt som to forskjellige akkordar i musikken (dette var eigentleg veldig forenkla sagt). Kvar av vokalane er nemleg oppbygd av ei blanding av ulike lydfrekvensar. Ulike frekvenskombinasjonar gir ulike vokalar. Korleis desse frekvensane oppstår i taleorgana, skal eg ikkje gå inn på.

Det neste biletet er ei framstilling frå den fonetiske programvara Praat, som fekk i oppdrag å teikne spektrogrammet (frekvensoppbygginga) av stemma mi medan eg sa «iiiii» og deretter «aaaaa» (lydskrift: [iːː] og [ɑːː]), med glidande overgang mellom dei. Opptaket er til saman ca. 3,2 sekund langt, vist frå venstre mot høgre, og oppover har vi det undersøkte frekvensområdet frå 0 til 5000 Hz (til samanlikning sa eg dette med eit monotont stemmeleie på ca. 137 Hz, som svarer til ca. ciss/dess i vesle oktav). Eg har teikna inn raude piler for dei to lågaste formantane, som heiter F1 (den nedste av dei) og F2, og som er viktige for å høyre skilnad på desse vokalane. Kvart av dei mørke banda bortover på biletet svarer til ein formant i språklydane. (Teksten «Frequency (Hz)» og «Time (s)» er flytta litt for å kome med i biletutsnittet.)

Pilene viser dei to nedste formantane medan eg seier «iiiii» og «aaaaa».

Formantar er ein eigenskap ved vokalar og nokre konsonantar, utan at eg skal gå noko nærare inn på dette. Sidan det berre er to vokalar her, var dette eit etter måten enkelt spektrogram.

Det finst dei som arbeider med slike ting meir på det jamne. Personleg bruker eg slikt fyrst og fremst som støtte for å «lese» kvar vi er i eit talesignal, t.d. kvar ein språklyd sluttar og neste byrjar. Slik ser spektrogrammet ut når eg seier «burettslag» sakte og nesten overtydeleg:

Ordet «burettslag».

For oss språkfolk er formantar ein del av akustisk fonetikk. Det var folk med kompetanse i fonetikk og fonologi som måtte tenkje seg om ein ekstra gong då eg viste dei twittermeldinga frå politiet. Vi såg straks fagtermen, som vi har eit mykje tettare forhold til enn det å formane.

Automattelefon 8. mai 1980

Sveivetelefon av same type som vi hadde.
Foto: Beate Heide • Lisens: CC BY-SA

For 40 år sidan i dag vart Fosnavåg telefonstasjon lagd ned saman med dei tilsvarande stasjonane andre stader i Herøy, vi vart kopla til fjernvalnettet, og den svarte sveivetelefonen vår vart skifta ut med det vi kalla automattelefon. No kunne vi ringje direkte til rett nummer på eiga hand, ved å stikke fingeren ned i nummerhòla på ei talskive og vri på denne, utan å gå via sentralbord.

Ei stund i forvegen hadde det vore ein mann inne hjå oss og montert ny og grå telefonkontakt i veggen, rund og med tre hòl, attmed den gamle, svarte, firkanta med seks hòl. Eg var tilfeldigvis heime åleine akkurat dei minutta då dét skjedde. Og på eitt eller anna tidspunkt – med atterhald om at eg hugsar rett tid og høve – var eg og lisjebror Gard med pappa inn på ei slags omreisande telefonutstilling, og der såg vi også den telefonen vi skulle ha heime, og som vi tidlegare hadde sett i massemedia.

Automattelefon av den typen som vi hadde.
Foto: Ola Nordal • Lisens: CC BY SA 3.0
Farge- og nivåjustert av JEA.

Og denne ettermiddagen, torsdag den 8. mai 1980, sat eg ved telefonbordet og lytta etter summetonen, for eg ville høyre han frå den augneblinken han kom til oss. Dessverre høyrde eg berre klikking og inkje. Ikkje før eg gav opp, la på røyret, og lyfta det opp att, kom summetonen. Men eg var i alle fall den fyrste i familien som høyrde summetonen, då. Og kanskje den einaste i området som høyrde at noko vart kopla om. Klokka var 16 då omkoplinga skjedde.

Om denne nyfikna mi på noko vis har ført til kluss nokon stad i den nye sentralen, må eg berre be om orsaking. Men eg var altså berre ti år gammal. Hugsar eg ikkje heilt feil, var andre delar av samfunnet ute i verda opptekne av at Tito vart gravlagd den dagen.

Tekstbehandling med Nisus Writer Pro

Då Apple endra iWork-programma sine i 2013, råka det meg særleg på tekstbehandlingsfronten, med nokre tusen filer privat og på jobb frå programmet Pages. Eg blogga om det den gongen: Apple øydela iWork. På det tidspunktet hadde eg brukt Mac i 20 år, men hendinga var med på å skape ein vedvarande effekt på tilliten min til programvare frå Apple. Eg måtte finne noko anna enn Pages.

Denne bloggposten skulle eg ha skrive for lenge sidan, merkar eg, men no gjer eg det: Etter å ha prøvt fleire tekstbehandlingsprogram landa eg på Nisus Writer Pro, og eg har ikkje angra. Det finst også ein Nisus Writer Express, som eg ikkje prøvde ut, så det eg skriv her, byggjer på røynslene med Pro-versjonen. Dette dekkjer ikkje alt som dette programmet kan gjere, berre noko av det som er viktigast for meg personleg. PDF-manualen som fylgjer med programmet, og som kan leitast fram i Hjelp-menyen, er til samanlikning på nesten 800 sider.

Nisus Writer var ikkje heilt ukjent for meg. Eg prøvde programmet ein periode på 2000-talet før Apple lanserte Pages, og likte det allereie då.

Stildefinering

Fyrst og fremst er Nisus Writer Pro rett og slett brukarvennleg på alle vis. Og lat oss ta noko av det viktigaste fyrst: stilhandtering. Frå andre aktuelle tekstbehandlarar er vi gjerne vane med at for å redigere t.d. ein avsnittsstil må ein opne eit vindauge med mange faner eller knappar. Der kan ein velje lineavstand, innrykk og alt dette andre, og ein må gjerne leite etter innstillingane, for det er jo ikkje så ofte ein justerer ein stil.

I Nisus Writer Pro er dette annleis. Der vekslar ein frå t.d. sidevising av dokumentet til stilvising. I stilvisinga slepp ein å klikke seg inn og ut av menyar og faner, i staden får ein sjå ei oppsummering av stilen på éi oversiktleg flate. Vil ein til dømes endre lineavstand, så gjer ein det ved å klikke eller taste i akkurat det same panelet som ein frå før bruker til spontane endringar for einskildavsnitt undervegs i skrivinga. Vil ein endre font for stilen, så vel ein fonten frå den same menyen som medan ein skriv. Det går kjapt å redigere stilar, og ein slepp å leite. Til venstre for stilarket er elles ei liste over alle stilane, så ein kan klikke seg vidare til den neste stilen ein vil redigere. Stilar kan lagrast til stilsamlingar i eit eige stilbibliotek, slik at ein kan hente dei inn att på tvers av dokument.

Oppsummering av avsnittsstilen «Normal» i eit dømedokument.

Standardmalen for dokument som fylgjer med programmet, er ikkje særleg godt tilpassa til mine behov, så etter å ha justert stilane i eit nytt dokument lagra eg dokumentet som ny mal. Denne ligg automatisk til grunn for nye dokument, fordi eg har valt den malen i Preferences > New File > Advanced.

For meg som skriv mykje lydskrift, har overgangen til Nisus Writer Pro i periodar ført til daglege kjærleikserklæringar. Sjå på denne teiknstilen, som eg har kalla «ipa», oppkalla etter lydskriftsystemet med same namn:

Når eg vil skrive lydskrift, kan eg anten klikke på teiknstilen «ipa», eller eg kan trykkje ein tastatursnarveg som eg har definert direkte i stilarket. Då vert teiknstilen sett til «ipa», og denne teiknstilen inneber det fylgjande: Skrifta vert endra til ein lydskriftvennleg font som heiter Doulos SIL. Sidan denne fonten er litt meir knipen enn nokre av dei andre fontane eg bruker i brødtekst, har eg for dømet si skuld sperra ørlite med 2 twips (1 twip = 1/20 typografisk punkt). I denne teiknstilen har eg også spesifisert eit språk, som vil overstyre eventuelle språkval i avsnittsstilane. Språket her er det eigendefinerte «IPA». Det språket har eg definert i programinnstillingane slik at stavekontrollen vert slegen av (det er trass alt lydskrift), og samstundes skiftar tastaturoppsettet mitt til IPA-oppsettet.

Så altså: Når eg vil skrive lydskrift, så trykkjer eg ein tastatursnarveg (eller klikkar i stilmenyen), då får eg momentant rett font, rett tastaturoppsett, og stavekontrollen vert deaktivert for den tekstsekvensen. Straks eg trykkjer tastekombinasjonen igjen, eller flyttar skrivemerket ut frå lydskriftområdet, så er eg tilbake til vanleg skriving. Kort sagt bruker eg nesten ikkje tid på slike mikroavbrot i skriveprosessen, eg berre skriv i veg, og eg merkar denne skilnaden frå andre tekstbehandlarar til dei grader på konsentrasjonen.

Tilfellet mitt med lydskrift er kanskje litt spesielt, men det fortel noko om kva ein kan få til med enkle grep. Det same gjeld det komande punktet.

Andre spesielle teikn og formateringar

Eg bruker teiknet ≫ ein del («mykje større enn»-teiknet, må ikkje forvekslast med sitatteikn), men det er få fontar som har det, så eg har definert ein eigen teiknstil som eg bruker når eg skriv dette teiknet. Eg har valt teiknstil-tilnærminga for å kunne skifte ut fonten på dette og visse andre teikn enkelt med eitt grep dersom det trengst.

Sjølve teiknet ≫ er i og for seg del både av IPA-tastaturoppsettet som eg nemnde over, og av det utvida norske tastaturoppsettet mitt. Men det kan vere meir praktisk å skrive teiknet ved å taste >> (to «større enn»-teikn), og definere i «QuickFix»-delen av programinnstillingane at den sekvensen skal skiftast ut automatisk under tasting med teiknet ≫. Då må eg rettnok framleis velje rett teiknstil kvar gong.

Så kva gjorde eg? Eg tok i staden i bruk «Glossary»-finessen til Nisus Writer Pro (same stad i innstillingane), der ein kan definere i ei eiga fil, og på eit noko meir avansert vis, korleis tekststrenger skal skiftast ut med noko anna medan ein skriv (ein kan skifte ut med smått eller stort, jamvel med grafikk om du vil). Slike glossary-sett med utskiftingar kan skruast på og av individuelt, og i eit sett som eg har definert for fagformalisme, spesifiserte eg at kvar gong eg tastar >>, så skal eg få ≫, men med korrekt teiknstil. Finst ikkje den teiknstilen i dokumentet eg redigerer, så vert han stappa inn straks. Og finst han frå før, så vil ≫ få nettopp den teiknstilen, også om kanskje glossary-fila har definert stilen litt annleis. Så ein kan altså halde fram med å sjonglere fontar i teiknstilen i dokumentet uavhengig av nøyaktig korleis teiknstilen er definert i glossary-fila.

Ein kan ha mange slike sett med utskiftingar, ein kan aktivere dei etter behov, og tilpasse dei som det høver seg. Eg laga meg altså eit sett med ein bestemt fagformalisme, og i tillegg til dette og andre teikn definerte eg at kvar gong eg tastar Max, Dep og visse andre formaletikettar, så skal desse verte skrivne med kapitelar i tråd med konvensjonane i faget. Så reint praktisk, dersom eg tastar t.d. Max (C) >> *Coda >> Dep (V), så vert det automatisk gjort om til Max (C) ≫ *Coda ≫ Dep (V) medan eg skriv.

Videoen viser dette dømet i praksis:

Eg har overraska meg sjølv med dette. Det er utruleg korleis det hjelper når ein kan konsentrere seg om det å skrive ned, og ikkje treng å avbryte dette i eit lite sekund for å justere formateringa manuelt.

Elles vil eg nemne spesielt at Nisus Writer Pro har ein teiknmeny som er lett tilgjengeleg i sideskuffa med ulike verktøy (sjå straks), og som gjev enkel tilgang til utvalde spesialteikn under skriving, sånn som ulike slags mellomrom, strek, hermeteikn, greske eller hebraiske bokstavar og meir. Desse menyane kan sjølvsagt også konfigurerast med dei teikna som ein måtte ynskje seg, og ein kan velje å sjå teikna anten som liste med symbol og symbolnamn eller som teikntabell.

Å konfigurere

Ein kan i det heile teke konfigurere i mykje i dette programmet. Dette er det som eg bruker mest:

Det finst ein «palette dock», ei sideskuff med ulike verktøy, m.a. font, lineavstand, tabelloppsett og dokumentmargar. Denne kan også brukast som flytande vindauge, det er sjølvsagt ei innstilling. Eg har valt å bruke sideskuff, men samstundes plukke ut spesifikt lista med avsnitts- og teiknstilar som flytande vindauge, slik at eg alltid har den lista tilgjengeleg, same kva eg elles ser på i verktøyskuffa (som standard finst stillista i fanen med «Writing»-verktøya, om eg hugsar rett). Og dette flytande vindauget kan eg fjerne og få fram igjen ved hjelp av ein tastatursnarveg som eg har definert sjølv.

Med min jobb og mine interesser skriv eg mange rare teikn og bokstavar, og det er ikkje alltid at det aktuelle skriftteiknet finst i den fonten eg bruker der og då. Skriv eg eit teikn som ikkje finst i den fonten, så vil Nisus Writer vise teiknet i ein annan font. Greitt nok, slikt er ikkje uvanleg. Men her kan ein konfigurere at ein skal sjå ein sjølvvald bakgrunnsfarge (raudt som standard) for å oppdage teikn som ikkje finst i den fonten ein skriv med. For meg har dette vore ein svært nyttig detalj.

Ein kan også konfigurere og slå på eller av bakgrunnsfarge for andre situasjonar, t.d. automatisk tekst av typen sidetal og fotnotereferansar. Slike bakgrunnsfargar kjem ikkje med på utskrifta, men kan vere kjekke å ha når ein redigerer.

Det er generelt svært mykje som kan konfigurerast i Nisus Writer Pro. Tastatursnarvegar for alt som finst i ein eller annan meny, til dømes. Frå andre Mac-program er vi vane med at vi kan leggje inn tastatursnarvegar via systeminnstillingane. Då må ein taste inn nøyaktig namn på menyelementet. I Nisus Writer er den prosessen forenkla ved at ein kan gå til programinnstillingane, navigere i ein kopi av menystrukturen, velje tastaturstarveg, og få ei åtvaring dersom denne tastatursnarveg er brukt frå før. Her er nokre få av dei tastatursnarvegane som ligg inne hjå meg, primært eigendefinerte, og litt som standard:

⌃⌘-	Format > Baseline > Subscript
⌃⌘+	Format > Baseline > Superscript
⌃⌘I	Format > Character Style > ipa
⌘15	Format > Paragraph Spacing > 1.5 Space Lines
⌘H1	Format > Paragraph Style > Heading 1
⌃⌥⌘←	Table > Insert > Column to the Left
⌃⌥⌘→	Table > Insert > Column to the Right

Legg merke til at ein kan ha sekvensar i tastatursnarvegane. I eitt av døma her, som eg vedgår å ikkje bruke mykje, får vi lineavstand 1,5 ved å halde inne ⌘ samstundes som ein tastar 1 og deretter 5. Tastatursnarvegar for stilar kan ein elles definere direkte i stilvisinga, som nemnt over.

Søk, erstatt, makroar, kopiere og lime inn

Søkjefunksjonen, med erstatning, finst i tre utgåver: Normal Find, PowerFind og PowerFind Pro. Den sistnemnde tillèt regulære uttrykk, t.d. «[abc]d*e» for å søkje etter anten a, b eller c etterfylgt av null eller fleire d før e. Eg er som regel godt nok hjelpt med vanleg PowerFind. Søkjefunksjonen er uhyre lett å manipulere, og kan avgrensast til heile teksten, berre notar, berre kommentarar, og meir. Om ein vil søkje etter kva som helst av tekst som endar på bokstaven p, der akkurat bokstaven p er i halvfeit Times New Roman, så er det berre å søkje i veg. Pass berre på at «Formatting Sensitive» er avkryssa for å få med formateringa i søket (det vert han straks du formaterer noko i søkjefeltet).

Nytt i versjon 3 av programmet er at ein også kan få alle treffa opp i eit eige vindauge som ein kan klikke seg fram og tilbake i.

I tillegg til vanlege søk har eg t.d. brukt søkjefunksjonen når eg skal skrive dokument med tilbakemelding til studentar. Då limer eg fyrst inn ei liste med namn, deretter bruker eg søk og erstatt til å setje kvart namn i halvfeit skrift øvst på ei ny side, og så lèt eg det vere nokre tome liner under, eventuelt med oppgåveoverskrifter i halvfeit.

Programmet byr på makroar i ein eigen meny for slikt. Det er lett å lage makroar, og ein treng berre berre eit par museklikk for å lage makro av søk eller søk og erstatt. Så på eitt minutt laga eg meg ein makro som søkjer opp åttebitskoda esperantobokstavar, den eldgamle konvensjonen med cx, gx osb., og erstattar med skikkelege bokstavar som ĉ og ĝ.

Nisus Writer Pro kan kopiere og lime inn ikkje berre uformatert og formatert tekst, men også avsnittseigenskapar isolert. Så ein kan plassere skrivemerket ein stad i teksten, kopiere eigenskapane frå det avsnittet, og lime dei inn ein annan stad, med innrykk, tabulatorar, lineavstand og alt.

Den same finessen finst også for teikneigenskapar. Ein kan setje skrivemerket i eit tekstområde som er t.d. i Helvetica kursiv, klikke på pipettesymbolet, så markere annan tekst, og denne vert då automatisk endra til Helvetica kursiv. Eller alternativt: Tast ⌥⌘C på tastaturet (Copy Character Attributes) eller vel dette menysystemet, marker den andre teksten, og tast ⌥⌘V for å lime inn teksteigenskapane. Ikkje at eg bruker denne finessen så mykje.

Filformat

Nisus Writer Pro bruker filformatet rtf. Dette gjer at filene kan lesast av nær sagt alle tekstbehandingsprogram. Formatet er også slik at same korleis det skulle gå med Nisus og jamvel med rtf-standarden i framtida (rtf vert ikkje lenger aktivt utvikla), så vil filene vere leselege.

Eg har valt å lagre med zrtf, dette er berre gzippa rtf, og gjer at filene tek mindre plass. Å døype dei om til .rtf.gz lèt oss pakke ut fila som rtf igjen dersom dette skulle trengast. Med zrtf er det likevel nokre få avvik frå standard rtf, visstnok slik at det til vanleg ikkje skal føre til kompatibilitetsproblem, med eitt unntak: Bilete som er dupliserte i dokumentet, er koda i fila berre éin gong. (Sjå dette foruminnlegget.)

Ein kan eksportere til doc-format, men då er det viktig å eksportere til doc (eller i dag gjerne docx), ikkje berre «lagre som» doc. Lagrar ein som doc, vert det .doc-filsuffiks, men med rtf inni. Eksporterer ein, vert det doc-format også inni fila. Programmet bruker element frå LibreOffice til den konverteringsjobben. Så dersom ein har tilgang til Word, eller skal bruke dokumentet i Word, så er det i mi røynsle like greitt å berre lagre som rtf, og så opne den rtf-fila direkte i Word og lagre som doc eller docx derifrå.

Andre finessar

Programmet byr på mykje som eg ikkje har nemnt her, både slikt som eg bruker nesten kvar dag, og slikt som eg aldri kjem til å bruke. For somme kan det vere viktig å vite at programmet tillèt kommentarar og sporing av endringar, og viser desse i sidestolpar. Tabellar og kantliner er lette å setje opp og justere.

Ein kan dele vindauget og sjå to eller fleire delar av dokumentet samstundes, med eller utan synkronisert rulling. Eller ein kan dele vindauget slik at ein ser dokumentet saman med alle fotnotane under eitt, saman med kommentarar eller spora endringar. Eller ein kan sjå dokumentteksten saman med stilvisinga og dermed sjå effekten av stilendringane momentant. Då eg oppgraderte frå versjon 2, trudde eg ikkje at eg kom til å bruke slik vindaugsdeling noko særleg, men det har vist seg at eg trudde feil.

Innhaldsliste kan genererast frå mellomtitlar med avsnittsstilar som er definerte slik at dei skal fangast opp nettopp i innhaldslista. No treng ein rettnok ikkje å ha innhaldsliste i dokumentet sitt for at dette skal vere nyttig. I lengre tekstar er det nemleg kjekt å kunne klikke seg fram og tilbake i ein stolpe til venstre for dokumentteksten. Stolpen viser dei mellomtitlane som har slike overskrift-avsnittsstilar. Er desse stilane på fleire nivå (t.d. 2 og 2.1, om ein skulle velje å nummerere dei), så kan ein falde ut eller skjule underliggjande nivå. Ein kan også flytte rundt på heile bolkar av teksten ved å trekkje elementa omkring i sidestolpen.

Delt dokumentvindauge, verktøy til høgre og innhaldsstolpe til venstre, og heilt til venstre eit flytande vindauge med teiknstilar (rosa ikon) og avsnittsstilar (blå ikon).

Slikt som eg saknar

Om eit gjeve filformat skulle vere kompatibelt på tvers av program, så er det likevel alltid eitt og anna som ikkje fungerer. Det er truleg ikkje så mange brukarar som vert råka av dette i praksis, men eksternt importert vektorgrafikk (pdf, eps) i Nisus Writer Pro vert til punktgrafikk med dårleg oppløysning når fila vert opna i Word, LibreOffice eller andre program. Når eg av og til må sende frå meg ei Word-fil med slike illustrasjonar, må eg derfor som siste steg i prosessen opne rtf-fila frå Nisus Writer Pro i Word, skifte ut illustrasjonane med originale grafikkfiler, og til slutt lagre som docx. For meg personleg veg andre eigenskapar ved programmet opp for denne ulempa. Nisus fortel i ein e-post at dette er utslag av ei begrensning i sjølve rtf-formatet. Det kunne finnast måtar å trikse det til på, men dette kan ha visse andre ulemper.

Spotlight indekserer rtf-filer så dei vert søkbare, og Finder kan vise dei i «hurtigvisning», men zrtf-filer får ikkje vere med på den moroa. Dette er av og til eit sakn, men den dramatisk mindre filstorleiken til zrtf gjer at eg bruker zrtf likevel.

Oppslagsvising (venstre og høgre side i same bilete) finst ikkje i inneverande versjon av programmet.

Når ein set inn bilete som teksten skal flyte rundt, kan det av og til verte kluss med den nøyaktige plasseringa av biletet, som kan finne på å hoppe til ein uventa plass. Dette er ein feil som Nisus arbeider med å fikse, får eg opplyst. Eit par andre småting som eg har lagt merke til, er allereie fiksa i inneverande betaversjonar til den komande oppdateringa.

Avrunding

Alle dei små sakna over kan eg leve med. Kanskje vert noko av det betre i seinare versjonar. Eg har vorte veldig glad i Nisus Writer Pro, nettopp fordi eg som regel slepp å tenkje på programmet medan eg skriv.

Gjennomgangen over er skriven på grunnlag av slik det er å bruke versjon 3.0.4. Denne versjonen finst berre med engelsk brukargrensesnitt, men det er kjent at fleire språk skal kome. (For ordens skuld, programmet støttar alle dei stavekontrollane som macOS har å by på, dette er ei heilt anna sak, som er uavhengig av kva språk menyane i programmet viser seg fram på.) Denne bloggposten vert publisert den 8. mars 2020, og i skrivande stund er Nisus inne i fasen med betatesting av versjon 3.1.

Det finst som nemnt ein billigare variant, Nisus Writer Express. Nisus har ei samanlikning av dei to her.

Andre òg har skrive si lukkelege meining om Nisus Writer Pro, t.d. Joe Kissel i MacWorld og Bambi Brannan i Mac360.

Det seier seg kanskje sjølv, men til slutt skal eg likevel for ordens skuld nemne at eg ikkje er tilknytt Nisus, eg er berre veldig glad i dette produktet. I samband med denne bloggposten har eg kontakta dei med nokre spørsmål, og eg har hatt tilgang til betaene til versjon 3.1.