Skål for dr. Esperanto!

Den 15. desember 1859, for 150 år sidan i dag, vart Ludwik Lejzer Zamenhof fødd, augnelækjaren som sidan skulle verte kjend som grunnleggjaren av esperanto, språket som eg lærte meg som syttenåring. Difor slår eg no over i ein lett høgtidleg sjanger.

I ei av dei godt innarbeidde visene frå den polske trubaduren Georgo Handzlik kan ein høyre m.a.:

Mi volas danki vin sinjoro Ludoviko, Mi volas danki vin per ĉi tiu kant’, Mi volas danki vin maljuna kuracisto, Mi volas danki vin doktoro Esperant’. Pro «Verda Koro» de Julio, «Streĉita Kord’» de Koloman’, Pro la kongres’ en Varsovio, Pro renkontiĝo kun japan’. Pro la amikoj el Francio, El Germanio kaj Kanad’, El Itali’ kaj Hungario, Pro belulin’ el Leningrad.

Eg vil takke deg, hr. Ludwik, eg vil takke deg med denne songen, eg vil takke deg, gamle lækjar, eg vil takke deg, dr. Esperanto. For «Verda Koro» av Julio, «Streĉita Kordo» av Kálmán, for kongressen i Warszawa, for møtet med ein japanar. For vener i Frankrike, Tyskland og Canada, frå Italia og Ungarn, for den vakre jenta frå Leningrad.

L.L. Zamenhof (1859–1917)

Strofene til Handzlik formidlar den rolla som den gamle augnelækjaren har spelt for oss esperantobrukarar – eller kanskje heller den rolla han ikkje har spelt: Det var jo ikkje han som skreiv diktet «Streĉita Kordo», det er ikkje han som er desse venene frå Frankrike eller Japan, og det er heller ikkje han som er denne vakre jenta frå St. Petersburg (Leningrad). Men me har mange gode (og sjølvsagt nokre dårlege) opplevingar nettopp takka vere det språket som er oppkalla etter Zamenhofs pseudonym «doktoro Esperanto».

Eit språk er meir enn berre eit kommunikasjonsmiddel, det er også ein felles eigedom for dei som bruker språket. Difor var det neppe dumt av Zamenhof då han sa frå seg rettane til å styre esperanto, og i staden overlét dette til kva språkbrukarane sjølve måtte finne for godt, akkurat slik som det er med alle språk.

Sidan har esperanto vakse frå ein teoretisk spire hjå éin person i 1887 til noko som tusenvis av menneske bruker. Språket er i dag i bruk i mange heimar, i bøker, massemedia og på nettet. Me høyrer på musikk, reiser på treff (Handzlik nemner den store 100-årskongressen i Warszawa i 1987), ser teaterstykke, får nye vener, kranglar om mangt og mykje, og har det også artig saman.

Alt dette opplever ein sjølvsagt også vha. andre språk, det skulle berre mangle. Men dei opplevingane som me har gjennom esperanto, er det språket esperanto som har æra for. Og i dag kan me minnast grunnleggjaren og den historiske konteksten (ikkje minst at volapük allereie fanst) som i si tid gjorde tanken om eit slikt språk mogeleg.

Det er ikkje kvar dag at ein språkgrunnleggjar fyller 150. Toston al vi, Ludovik’!

[Dette blogginnlegget er ein omsett og revidert versjon av leiarartikkelen i Norvega Esperantisto 6/2009.]

Read Full Post »

Stendig vaksnare

Eg er så heldig å ha fått ein gradvis overgang frå rolla som student til rolla som undervisar. Når ein ikkje har ei brå rolleendring, er det andre hendingar undervegs som fortel om aldringa til den som opplever dette livet.

Eitt har i alle fall ikkje endra seg: Eg har aldri har vore flink med namn og andlet. Ein gong på 1990-talet var det noko veldig kjent med den eine jenta som sat i auditoriet som eg underviste i. Etter å ha grunda ei stund på det byrja eg å få ein mistanke, og eg spurde: Er det nokon her som har studert saman med meg? Det var det, ja, og mistanken vart stadfest. Eg underviste altså ein tidlegare medstudent. Ikkje så mykje annleis enn då eg kanskje eit år seinare oppdaga at eg studerte saman med nokon eg underviste.

Det var framleis på 90-talet då ei vaksen dame ein dag kom bort til meg i pausen på ei førelesing eg heldt. «Vaksen» skriv eg, til skilnad frå meg sjølv, som framleis var under 30. Ho hadde lagt merke til namnet mitt, og lurte på om eg var i slekt med henne som altså er mor mi. Ja, det er mor mi, sa eg. «Ja då veit eg kven du er! Eg hugsar då du vart fødd!» Jepp, no underviste eg foreldregenerasjonen min. Og framleis mange på min eigen alder.

Det gjekk ein del år og endå litt til. Plutseleg no i haust var det ein student som spurde meg: «Jardar, kor gamal er du?» For han hadde ein onkel som hugsa både meg og bror min frå vidaregåande. Aha, eg er altså ørlite eldre enn onkelen til studenten min.

I pausen på ei førelesing dagen etter kom det ei jente bort til meg og lurte på om eg er sonen til henne som altså er mor mi.

Det er eg framleis, så svaret var ja. Jenta har hatt mor mi som lærar, og det er det jo mange som har hatt. «Men kven er du,» spurde eg, og fekk namnet. Etternamnet plasserte eg momentant, så eg spurde om det var dén familien. Det var det.

Og eg følte meg med eitt vaksen på ein ny måte: Min referanse var ikkje foreldra hennar men besteforeldra.

Read Full Post »

Word, fontar og ugreier

Når folk vil sende meg noko som dei meiner er så viktig at eg må lese det akkurat slik som dei skreiv det, så sender dei meg Word-filer. Ein gong var eg sensor på ein eksamen der studentane skulle levere elektronisk, og rundt halvparten leverte Word-filer, som vart vidareformidla til meg og dei andre sensorane. Det såg slik ut:

Nettopp, ja. Lydskrifta forsvann i alle oppgåvesvara. I tillegg forskuva figurane seg i mange av dei, og margane vart sære. Eg hadde Word, eg hadde korrekt font, eg hadde til og med den same versjonen av fonten. Men eg sat altså ikkje på dei datamaskinene som studentane hadde brukt. Det gjorde heller ikkje dei andre sensorane. Ingen av dei sensorane som eg snakka med, var i stand til å lese oppgåvesvara.

Datautstyret var i orden, men slikt er lite verdt når Word er vide kjent for å ha eit problematisk forhold til seg sjølv. Tilfeldigvis er eg ein sta fyr, så eg tok Word-filene som ei teknisk utfordring, og klarte etter ein viss innsats å lese det som stod skrive i dei.

For nokre av Word-dokumenta fungerte det å erstatte fonten med seg sjølv, men under eit anna fontnamn (sjå under).

For andre Word-dokument fungerte ikkje dette, men då fungerte det ofte å opne dei i Pages, bortsett frå at då vart lineavstandane endra. Ja, lineavstandane endra seg. Lineavstandane er nemleg definerte på ein heilt eigen måte i Word.

Atter andre dokument ville ikkje la seg opne i Word, anna enn i ein antikvarisk versjon som eg tilfeldigvis framleis hadde på maskina mi. Alt i alt var eg innom Pages, TextEdit, FontRevealer og to Word-versjonar for å få unna bunken. Nokre av dokumenta nekta også å la seg skrive ut, anna enn éi og éi side.

Og apropos utskrift: Grunnen til at margane vart sære i ein del av dokumenta, var truleg at eg hadde ein annan skrivar tilkopla på mi maskin enn studentane hadde hatt på sine maskiner då dei skreiv oppgåvesvara sine. (Lenkje 1, lenkje 2.) Word omformaterer nemleg dokumenta avhengig av kva for ein skrivar som er tilkopla.

Tilbake til dette med fontar: Den fonten som studentane hadde fått instruksar om å bruke, var ein åttebitsfont, der adressa til vanlege bokstavar var utstyrte med fonetiske skriftteikn på ikkje-standardiserte måtar, t.d. slik at stor N skulle sjå ut som ŋ og likskapsteiknet (=) skulle sjå ut som ɳ. Ettersom eg hadde nøyaktig same versjon av den fonten, kunne det ha vore overkomeleg, dersom Word berre hadde kjent att namnet på fonten. Operativsystemet oppgav nøyaktig same fontnamn som dokumentet etterspurde, men Word har tydelegvis sin eigen måte å tolke fontnamn på. Difor måtte eg erstatte fonten (SILDoulosIPA) med seg sjølv men under eit anna fontnamn (SILDoulosIPA Regular). At minst éin av studentane hadde gått ut på nettet og funne seg sin eigen font med andre og like ikkje-standardiserte plasseringar av skriftteikna, gjorde ikkje sensoroppdraget noko enklare:

Eg tilrår sjølvsagt Unicode-fontar (t.d. den nyare Doulos SIL), der ein ɳ alltid er ein ɳ og i alle fall ikkje risikerer å sjå ut som = eller ♥. Men sjølv med Unicode-fontar kan det gå gale i Word, her er eit døme frå eit anna høve:

Lukka med Unicode-fontar er at om teikna då ikkje er synlege i Word (i den grad Word vil opne Word-fila), eller om mottakaren kanskje manglar fonten, så er det likevel lett å rekonstruere skriftteikna, og det kan ein gjere på opptil fleire måtar. Til dømes ved å erstatte med ein annan Unicode-font, ved å sjå etter kva for ei adresse i Unicode-tabellen det problematiske teiknet har, eller ved å opne Word-fila i Pages eller TextEdit.

Dette kompenserer sjølvsagt likevel ikkje for forskuva figurar, sære margar, endra lineavstandar og slike ting.

Ei anna utfordring når ein får tilsendt eit Word-dokument, er at den som skreiv dokumentet, nesten garantert også har brukt fontar som eg ikkje har installert på maskina mi (t.d. Calibri og Cambria, ikkje sant?), slik at når eg opnar fila på mi maskin, så ser dokumentet annleis og sikkert mykje styggare ut enn sendaren hadde tenkt seg. Det er sanneleg urettvist mot ein student som har lagt ned mykje arbeid i at det ikkje berre skal vere bra innhald, men at det også skal sjå pent ut.

Somme tider vert eg sjølv beden om å sende saker og ting i Word-format til folk, som når eg skal levere noko som skal redigerast inn i noko større. Den eine gongen fekk eg tilbakemelding om at kursivane i dokumentet mitt forsvann då mottakaren opna Word-fila mi i sin Word. Dei måtte rekonstruerast manuelt.

Eksamensoppgåver som inneheld lydskrift, kan vere nervepirrande å sende til oppgåvesett-redaktørar som bruker Word: Sist det skjedde, var det berre med naud og neppe at ikkje studentane fekk utdelt eksamensoppgåver med firkantar der det skulle stått lydskriftteikn.

No vert eg mimrete her. Eg hugsar ein student som skulle levere heimeeksamen i fonologi, og som kom glad og nøgd heimanfrå med Word-fila si i god tid før innleveringsfristen. Ho la fila inn på datamaskina på universitetet, skreiv ut – og byrja å sveitte. Med god grunn. Det enda med at ho måtte få utsett fristen med fleire timar.

Det finst ikkje nokon garanti for at ei Word-fil ser ut på same måten på to datamaskiner, sjølv ikkje om begge maskinene har den same versjonen av Word installert. Tvert imot er det veldig sannsynleg at dokumentet ser ulikt ut på dei to maskinene, også om fonten er den same. Det seier seg sjølv då at Word-filer er ueigna dersom ein vil at mottakaren skal sjå det same som sendaren.

Medisinen er anten papir eller pdf. Med pdf ser dokumentet ut akkurat slik som det skal sjå ut. Med tanke på alt det rare som ramlar ned i innboksen min, er det for studentar likevel tryggast å levere øvingsoppgåvene på papir.

Eg opna altså med å fortelje at når folk vil sende meg noko som dei meiner er så viktig at eg må lese det akkurat slik som dei skreiv det, så sender dei meg Word-filer. Difor vil eg til slutt nemne sånn i forbifarten at det er ikkje alle Word-brukarar som har ein Word-versjon som taklar – (kunstpause, trommekvervel) – docx-filer. Mine Word-versjonar taklar det ikkje (pr. desember 2009).

Så når folk sender meg Word-filer for at eg skal kunne lese dokumentet deira akkurat slik som dei skreiv det, giss éin gong kva slags format mange gode menneske vel på fila som dei sender?

(OK, Pages og TextEdit får til å opne docx, men det er ikkje poenget. Poenget er at… hmmm… Les denne bloggposten på nytt.)

Read Full Post »