Ein kollega av meg, og eg er tilfeldigvis språkmann, peikte ein gong på at språk er ein veldig sentral del av det å vere eit menneske, og at det er klart det er viktig å forske på kva det går ut på å vere eit menneske. Han peikte altså på eigenverdien av kunnskap heller enn den umiddelbare nytteverdien.
Laboratorierotter vert glupare dersom dei veks opp i eit stimulerande miljø. Ho her har som livsoppgåve å vere tjukk. (Foto: Joanna Servaes, Wikimedia Commons)
Eg skal kome tilbake til språk litt seinare, men også andre fagfelt har forskarar som ikkje alltid tenkjer på den umiddelbare nytteverdien: Det var ein vitskapleg studie ein gong i tida som viste at rotter som levde i eit stimulerande miljø, vart smartare enn rotter som levde i eit sterilt og fattig miljø. Det var vel ikkje akkurat noka bombe, men det vart altså forska på og dokumentert, for noko over 70 år sidan. Kanskje ikkje det som politikarar og næringsliv vil forbinde med adjektivet «nyttig».
Annleis stiller det seg vel med den nyhendemeldinga som kom i februar i år, då svensk radio kunne melde om ei mogeleg framtidig behandling av hjerneslag. Medan dagens behandling handlar om å løyse opp ein blodpropp, noko som må skje innan fire timar, kan ny medisin vonleg hjelpe hjernen til enkelt sagt å reparere seg sjølv. Best av alt er at ein kan starte behandlinga så seint som to dagar etter slaget.
Men litt bortgøymt midt nede i nyhendesaka kunne vi lese dette:
Den svensk-amerikanska upptäckten baseras egentligen på observationer gjorda på råttor för över 70 år sedan, som visade att råttor som levde i en stimulerande miljö blev smartare än råttor i en torftig och steril miljö. […] Det handlar om att forskarna funnit den gen som aktiveras av en stimulerande miljö och får hjärnan att självläka.
Tilbake til dei meir abstrakte og mindre handfaste faga: Eg veit ikkje kva folk flest meinte om den indiske matematikaren som leikte seg med eit binært talsystem for 2500 år sidan. Eller kva folk tenkte når Leibniz leikte seg med det same på 1600-talet. Og kven hadde vel praktisk og matnyttig glede, med umiddelbar innteningsverdi, av boolsk algebra på 1850-talet?
På sikt, derimot, viste det seg å vere svært så nyttig, det som desse særingane hadde drive på med. Utan binært talsystem og boolsk algebra måtte vi klart oss utan datamaskiner, digitale armbandsur og mangt anna som vi i dag tek for gjeve.
På sikt
For stikkordet er «på sikt». Det var på sikt vi fekk nytteverdien, til og med på svært lang sikt. Og slik er det det fungerer. I grunnforsking er ein fyrst og fremst oppteken av å utvikle fagleg innsikt og kompetanse. Dei store framstega i vitskapen ville ikkje ha kome utan.
Og dette er altså «på sikt» ikkje berre frå det eine hundreåret til det neste, men også her og no. Det handlar om å få tid, ro og stabilitet til at fagmiljøet med sine einskilde fagfolk kan arbeide og tenkje fagleg langsiktig og på eigne vilkår, utan å verte kasta hit og dit av tilfeldige påfunn kvart femte år.
Forsking og fagutvikling er i all hovudsak er ein langsam prosess. Det er veldig mykje som er resultat av langsame prosessar, men som vi gjerne tek for gjeve i dag. Og sjølv om vi ikkje ser umiddelbare praktiske resultat av t.d. språkforsking, rotteintelligens eller matematikk av det slaget som er for dei spesielt interesserte, så er desse langsame prosessane like fullt avhengige av at kompetansen vert halden ved like, for kvar og éin i sitt arbeid, og for fagmiljøa over mykje lengre tid.
Kontinuitet
På tide å kvitte oss med alle brubyggjande ingeniørar? (Foto © J.E. Abrahamsen)
Ein kontinuerleg fagleg infrastruktur er jo grunnlaget både for fagleg utvikling her og no, og for å kunne gjere seg nytte av gammal kunnskap.
Til dømes: Ein kvittar seg ikkje med alle ingeniørar og fagmiljøet deira når det plutseleg er nok bruer, for deretter å gjenopprette fagmiljøet eller den spesifikke fagmodulen ti år seinare når vi treng ei ny bru.
Dette gjeld også for fag som knapt har nokon kommersiell marknad i det daglege. Eg har nokre kollegaer som arbeider med å utvikle digitale verkty for språklæring, der ein tek omsyn til kva som er vanskelege språklydar, til dømes for ein engelskmann som skal lære norsk, eller ein svenske som skal lære russisk. Dette er openbert eit veldig nyttig produkt.
Til grunn for prosjektet ligg ein kombinasjon av ulike fag som aldri har hatt mange studentar. Men utan å halde denne kompetansen kontinuerleg ved like ved eitt og same miljø, herunder også å ha eit stabilt studietilbod og langsiktig stabile arbeidsforhold for den einskilde fagpersonen, ville slike hjelpemiddel aldri ha sett dagens lys. Dei praktiske metodane i hjelpemiddelet baserer seg m.a. på teoretisk arbeid over ein periode på hundre år, og på språkleg kartlegging av eit slag som hittil har vekt mest teoretisk interesse. Ein dag fekk eg også gleda av å verte konsultert då dei støytte på eit uventa fenomen: tyskarar og nederlendarar som har det same problemet med ein engelsk språklyd, får ulike feiluttalar. For meg var det ikkje uventa. Men også mitt fag er for dei få, og kjem aldri til å verte noko anna.
Tenk om…
Språklydar med bølgjeform (øvst), spektrogram (nedst) og tonefall (blått).
Dei openbert nyttige språkprodukta vi omgjev oss med, anten det er hjelp til å lære vanskelege lydar, ei lærebok i eit framandspråk, dysleksitilpassa lese- og skrivestøtte (dette produktet er utvikla av fagfolk med bakgrunn frå min arbeidsplass) eller noko heilt anna, er i realiteten berre biprodukt av mange, mange år med forsking og utdanningstilbod som folk der og då syntest var unyttig, gjerne også innanfor fleire ulike fagområde. Sjølvsagt var det ingen av språklydforskarane på 1800-talet som planla at ein liten, teknisk dings skulle forstå talespråk eller sjølv snakke, men no sit eg likevel og kan ringje kona mi berre ved å seie namnet hennar (nyttig i trafikken), og datamaskina kan lese tekstar for meg, og til og med bruke eit meir eller mindre leveleg tonefall.
Heldigvis finst det eigne institusjonar som er oppretta nettopp for å sikre ein kontinuerleg og langsiktig infrastruktur ikkje minst for små og teoretisk orienterte fag som av naturlege grunnar aldri vil få nokon stor sjølvstendig marknadsverdi, men som likevel kan fungere som premissleverandørar i ein større samanheng (t.d. fonetikk og allmenn lingvistikk, eg er jo meg sjølv nærast). Dette er universiteta. Og som ein kollega understreka: Ingen andre institusjonar har ein slik funksjon.
Tenk om til dømes arbeidsgjevaren vår i departementet eller lokalt fekk den ideen at det er lurt å la marknaden styre forskings- og studieprofilen i tråd med ein gjeven innteningsmodell – t.d. produksjon av studiepoeng – som skal gje adekvat økonomisk inntening innanfor neste budsjettår?
Tenk om det kom stendige og alltid nye varsel om omlegging av både studietilbod og faglege forhold elles, alt etter budsjett og innteningsmodell? Dersom framtida var kontinuerleg usikker og alt arbeid med omstillingar vart kontinuerleg nullstilt, kva ville hendt med arbeidsmiljø og arbeidsmoral då? Kva ville hendt med fagutvikling, infrastruktur og fagleg fokus i grunnforskinga dersom studietilbod og faginteresser stendig skulle skifte etter kortsiktige omsyn?
For tenk om politikarane administrerte universiteta på grunnlag av den mistydinga at forsking og utforskartrong handlar om umiddelbart synlege resultat, til glede for samfunnet i morgon den dag, motivert av tilgang til pengar frå eksterne kjelder? Kva ville skjedd med det faglege økosystemet og med den kontinuerlege kompetansen då? Og kva ville skjedd med dei premissleverande faga?
Å etterlyse raske og handfaste resultat, men utan særleg vilje til å sikre den langsiktige kompetanseutviklinga som altså av og til får slike utslag, det ville jo vere som å be om å få kome til ferdigdekt bord på ein restaurant, men utan å tillate innhausting, slakting, foredling, kompetent kokk eller kelnar, nei, vi skal berre ha maten.
Med ein slik modell ville det ikkje vere lett å tenkje langsiktig, korkje i forskinga eller i den utdanninga som skal vere basert på forskinga. Og kontinuerleg fagleg infrastruktur? Gløym det.
Hm. Eh. Vent no litt.
Gjeldande innteningsmodell for høgare utdanning i Noreg, med dei regelmessige konsekvensane dette har for både forsking og studietilbod, baserer seg jo nettopp for ein stor del på produksjon av studiepoeng innanfor inneverande eller dei næraste budsjettåra, saman med finansiering frå eksterne kjelder med kommersielle interesser.
Opps.
_____
Meiner du å kjenne att formuleringar i denne bloggposten annanstads frå, så er det ikkje plagiat. Eg har vore innom emnet tidlegare i ein anonym og dermed bokmålsk kommentar til ein bloggpost ein annan stad, før eg sjølv byrja å blogge.
* * *
Epilog
Eg har arbeidt sporadisk med denne bloggposten. Då berre illustrasjonane stod att, kom det ei melding frå arbeidsgjevaren om at studietilbod, fagleg infrastruktur og kontinuitet i forskingsorienterte fag ikkje vert rekna som formålstenleg, med nøyaktig slik grunngjeving som er nemnd over. Sjølv ser eg på slike fag som ein ressurs og eit gode for framtida, og eg er glad for å ha ein arbeidsplass der arbeidstakarane veit å setje pris på kvarandre og på all den kompetansen som finst.
Det har undra meg, dette med kor lite vatn vi får til maten når vi er i Tyskland. Det er klart, tyskarar er gjerne litt turre (den var turr, ha ha), men to og ein halv desiliter, liksom?
Ein lærer ein del i jobben min. Sjølvsagt lærer eg ein god del av å lese studentoppgåver av typen semesteroppgåve og masteroppgåve. Men det koselegaste lærer eg på meir uformelle måtar.
Mellom turrfisken og veden 