Det kom eit spørsmål på korridoren, ein av studentane mine kjende ein student som dreiv og lærte seg norsk, og eit aktuelt spørsmål var om det finst former i norsk der ein vokal vert lagd til på overflata (epentese). Altså i ein synkron analyse, her og no, ikkje i eit historisk perspektiv.
Makaber
Det spontane svaret mitt var ordet «makaber», som eg umiddelbart ville mistenkje har den underliggjande forma /mɑkɑbr/ (altså at ordet er lagra slik i det mentale ordtilfanget), og så kjem det ein schwa [ə] («slapp e-lyd») på overflata («i uttalen»).
– Er det ikkje spesifisert i leksikon (det mentale ordtilfanget) som makaber, då, med den siste vokalen? spurde ho, slik at eg kunne få lov til å tenkje meg om ein ekstra gong. Her kunne det jo godt vere at etter at denne vokalen vart stappa inn fyrste gongen, så var det gjort éin gong for alle, og at alle etterkomande generasjonar dermed hadde lært seg dette ordet nettopp med heile tre vokalar, ikkje to.
Fenomenet heiter leksikonoptimering, ein viktig mekanisme som også er grunnen til at vi i dag har lagra ordet «haust» (bokmål «høst») i hovudet vårt nettopp slik, og ikkje som «harabusta» eller noko anna forhistorisk som ingen av oss har møtt, og som ville trenge haugevis av uttalereglar for å produsere den moderne uttalen «haust».
– Nja, meinte eg, då må vi finne ein prosess som slettar ein vokal på overflata i fleirtal, makabre. Slikt kan jo gjerne finnast, men akkurat her trur eg det kan vere enklare å rekne med at ein vokal vert lagd til på overflata i eintal for å bryte opp sekvensen /br/, som ikkje fungerer så godt i final posisjon. (Eg gjengjev replikkane på ein noko enklare måte enn fagpraten vår var i røyndomen.)
Vi vart fort samde om dette, og det heilt utan å gå i gang med etterprøvingar og store analysar. Det var i alle fall ein OK hypotese. Og for å presisere igjen: Her såg vi på korleis norsk fungerer her og no, ikkje på etymologi (altså ikkje på det historiske opphavet til ordet).
Grunnen til at /br/ i /mɑkɑbr/ fungerer dårleg, er kort sagt at /r/ har meir lyd enn /b/. Dersom eit språk tillèt konsonantar etter vokalen i ei staving, vil det helst gå frå mykje til mindre lyd (rb), sjølv om somme språk også tillèt det motsette (br). Dette er ein del av det som går under namnet sonoritetssekvenseringsprinsippet. Så dersom ein plutseleg står der med /mɑkɑbr/ i sitt indre ordreservoar, kva gjer ein for å unngå å uttale det som to stavingar der den andre har br etter vokalen? Vi kunne jo ha sletta ein lyd, men her skjer det motsette: Vi splittar opp br ved hjelp av ein vokal. Faktisk ikkje så heilt ulikt måten ewe (språk i Ghana og Togo) gjorde det på då cup vart lånt inn som kɔpu (ewe tillèt ikkje stavingsfinal konsonant, takk til student Theresa for dømet, som i fattigmanns-lydskrift vert uttalt ca. «kåpo»).
Når /mɑkɑbr/ får fleirtalsendinga /ə/, derimot, altså makabre, står ikkje lenger br-sekvensen til slutt etter vokalen i stavinga. Tvert imot står br no i starten på den siste stavinga, [brə]. Dette er i samsvar med det nemnde prinsippet. I starten på ei staving føretrekkjer nemleg språk å ha stendig meir lyd fram mot vokalen. Jamfør at ordet «bre» (som i ein isbre) er OK, medan ein rbe (uttalt som éi staving) ikkje ville fungere. Dette mønsteret passar fint med ma-ka-bre, og vi treng ikkje å justere noko som helst: Vi får makabr pluss endinga, alt i alt makabre.
Og som bonus (nja, eigentleg er det hovudsaka) kan vi då nøye oss med å lagre éi einaste form i den indre ordlista vår, nemleg /mɑkɑbr/, som altså kjem til uttrykk på to ulike måtar alt etter samanheng: éin måte som er identisk med slik elementet er lagra, ein annan måte der ein ekstra vokal har vorte stappa inn i tråd med visse prinsipp.
Noko ligg til grunn for noko anna
Det at noko ligg til grunn for noko anna, er ikkje unikt for makaber. Sjå berre på onsdag, der vi har å gjere med ein dag, men så vert det uttalt onstag. Her ligg ein d til grunn for ein t, og vi får ei veksling mellom ein dag og ein onstag. Og når noko er trygt, uttaler vi det som trykt. Korleis vi veit kva som ligg til grunn for kva (at det ikkje er tag som ligg til grunn for dag), skal eg ikkje ta her, men det har ingenting å gjere med korleis orda ser ut i rettskrivinga.
Twittermelding frå brannvesenet. Det vart etterpå presisert at katten var i god behald.
Slike fenomen finst i alle språk, her kjem to døme som slektar på dei norske: Det tyske ordet for ‘dag’ vert uttalt som tak i eintal, i fleirtal kjem det ei bøyingsending, men det er ikkje alt, plutseleg vert det også uttalt ein g i staden for ein k: tage. Og det serbiske ordet for Serbia vert uttalt srbija med b, medan språket «serbisk» vert uttalt srpski med p, fordi det som «eigentleg» skulle ha vore ein b, plutseleg kjem framfor ein s. Omtrent det same opplegget som norsk onstag, altså.
Dette med onstag og trykt og sånt var ikkje noko som studenten og eg snakka om, men eg nemner det her som ei innleiing til den avsporinga som vi faktisk kom litt inn på litt seinare.
Makaber onstag
Avsporinga heiter rettskriving. Rettskriving er som kjent ikkje språk. Rettskriving sorterer under skriftspråk, som berre er ein måte å skrive ned språk på. Eit skriftteikn (ein bokstav) er jo ikkje det same som ein lyd. Så derfor er dette ei avsporing, men det skjer altså noko artig i norsk rettskriving her.
Grunnen til at vi skriv onsdag med d trass i uttalen med t, er at norsk rettskriving legg til grunn konstante element, og så opererer vi i tillegg med det som skriftorienterte sjeler vil kalle uttalereglar. Tysk rettskriving gjer det på same måten: Dei skriv Tag i eintal trass i uttalen tak. Serbisk rettskriving, derimot, varierer skrivemåten etter uttalen, slik at dei skriv Србија (Srbija) om landet, med ein b, men српски (srpski) med p om språket. Så serbisk rettskriving gjer motsett av norsk rettskriving, eller?
Liksom det! Og her er det artige i norsk rettskriving: Vi skriv jo eintalsforma makaber nettopp slik, vi skriv ikkje makabr og hiv på ein «uttaleregel» som stappar inn ein vokal. Så her vekslar vi plutseleg likevel mellom ulike skrivemåtar etter uttalen: makaber i eintal, makabr pluss ei ending i fleirtal. Dette er i prinsippet det same som at det er trykt å snakke høkt kvar onstag. (Sjå her om du er «lifsglad».)
Dei som i si tid definerte prinsippa i norsk rettskriving (og tradisjonane før det), skal vere orsaka. Dei levde før fonologien kom med sine underliggjande former og overflateformer, til og med før fonologi og fonetikk skilde skikkeleg lag eller eingong fanst i dagens forstand. Og igjen: rettskriving er jo ikkje språk, så vi kan alle sove godt om natta.
Mellom turrfisken og veden 