Det har vore litt snakk den siste tida om korleis språket forfell, og kor dårleg kompetanse norskspråklege har i norsk. Så då er det kanskje på tide sånn smått om senn at eg òg seier noko om det med nokre kjapt samanraska døme.
Kj-lyden
Språket forfell ikkje, det endrar seg. Når folk meiner at språket forfell fordi det finst folk som bruker sj-lyd i staden for kj-lyd, så er eg freista til å kvittere: No må folk lære ungane sine skj-lyden! For det er trass alt skilnad på å gje nokon ein sjekk (pengar) og å gje noko ein skjekk (gjere skakk). Og nei, eg spøkjer ikkje, for på klassisk sunnmørsk vert skj [çc͡ç] uttalt annleis enn både sj [ʃj] og kj [c͡ç].
Men lydsamanfall har skjedd før, som då eit þak [θɑk] (det motsette av golv) fall saman med (det å ta eit ɡodt) tak. Og det gjekk bra. Det er ingen som vert forvirra om nokon seier til taktekkjaren: «Kan du ta eit tak i dag?» At ulike ord høyrest like ut, homonymi, er eit fenomen som finst i alle språk. Ein fiskar fiskar fiskar, og det er heilt uproblematisk.
Særskriving
Det vitnar heller ikkje om dårleg språkkompetanse om nokon skriv «sports gnålinga» i staden for «sportsgnålinga». Sjølvsagt, kan ein seie, fordi rettskrivingskompetanse er noko anna enn språkkompetanse. Men det finst også eit anna aspekt her. For tenk på det: Samansette ord er for det fyrste sette saman av ord, men for det andre finst ordgrensa framleis inne i samansetjinga og har effektar på språket.
Eit døme: På «standardnorsk» landar trykket som oftast på siste eller nest siste stavinga i det usamansette ordet, t.d. universitet med trykk på tet og student med trykk på dent. Men ein universitetsstudent får trykk på den siste stavinga i forleddet, tets, ikkje i etterleddet. Språket forheld seg altså framleis til ordgrensa inne i det samansette ordet og klarer å identifisere universitets som forledd. – Eit anna døme kunne vere aspirasjonen i brus[tʰ]opp ‘brus-topp’ men ikkje i brus[t]opp ‘bru-stopp’, ein variasjon som er avhengig av kvar ordgrensa går inne i samansetjinga (m.a. fordi denne igjen får konsekvensar for stavingsgrensa).
Orda i ei samansetjing er slegne saman til eitt ord. Men dette samansette ordet er altså for det fyrste laga av mindre ord, og desse orda har for det andre ikkje fått oppheva grensa seg imellom totalt, sjølv om rettskrivinga sløyfar mellomrommet der.
Så ja, det finst folk som kan finne på å skrive «universitets studenten» og «sports gnålinga», men dei ville neppe ha strødd rundt seg med «sportsgnåli nga». Og om dette skulle vitne om noko som helst, så måtte det heller vere solide intuisjonar om korleis det samansette ordet er oppbygt. Dette er det motsette av påstanden om at særskrivarar har dårleg språkkompetanse.
Å skrive «sports gnålinga» heile tida vitnar kanskje ikkje om at ein er supersterk på å praktisere samansette ord skriftleg i tråd med det produktet som heiter norsk rettskriving (eit produkt som same kva ikkje kan fange opp alle språkstrukturar heilt nøyaktig), men det er eit anna spørsmål. Uhell kan vi dessutan alle ha.
Og for ordens skuld: Samansette ord er sjølvsagt ikkje berre to ord, dei er også to ord i eitt. Nettopp derfor vert samansette ord skrivne i eitt i norsk rettskriving. Det er skilnad på ein gammal ost og ein gammalost.
(Eitt av kriteria er at «gammal ost» har to hovudtrykk og «gammalost» eitt. Men kor mange hovudtrykk er det som regel i ordet «absolutt»? Frå eit fagleg perspektiv er ikkje fenomenet ord alltid like beint fram!)
Typografisk greie
Vertikal orddeling utan bindestrek
Men skrifttradisjonar er meir enn ortografi, det er også typografi med sine verkemiddel for lesbarheit og estetikk. Til dømes er det vanleg, avhengig av skrifttype, å lage ligatur av f og i (som i ordet fisk) ved å føre dei nærare kvarandre og sløyfe prikken over i-en, utan at det vert feil av den grunn, og titlar o.l. står gjerne med berre store (eller berre små) bokstavar. Typografi vert eit eige lag oppå ortografien, og kan stundom overstyre denne. Og akkurat no er vel tidspunktet for å understreke at eg ikkje kan det faget, men eg veit altså at det finst.
Oppstusset rundt særskriving har dessverre også retta seg mot typografiske forhold, ved at dei ivrigaste har blanda saman fenomena særskriving og orddeling: Det er eigentleg rimeleg stovereint med vertikal orddeling utan bindestrek i titlar o.l. som går over fleire liner på bokomslag, plakatar osb., når bindestrek kan verke forstyrrande. (Lenkje, sjå siste avsnitt.)
Eit kjent døme er Norsk / rett / skriv / nings / ordbok, utan mellomrom men altså med eitt element på kvar line på bokryggen (eg bruker skråstrek her for å indikere lineskift). Dette er altså ikkje ein skrivefeil, men er innanfor dei rammene som skrifttradisjonen tillèt. Å stappe inn bindestrek tre gonger under kvarandre her ville rett og slett ha forstyrra det grafiske uttrykket og gjort tittelen mindre lesbar. (Tittelsida med hovudtittel på tre liner har derimot éin bindestrek: Norsk / rettskrivnings- / ordbok.)
Også tidsskriftet Språknytt skreiv i si tid namnet sitt på to liner i tittelhovudet, delt vertikalt utan bindestrek som «språk / nytt». Heilt til rettskrivingsmafiaen kom og gjorde slutt på det, og til og med stappa inn stor forbokstav.
Til venstre er tittelhovudet til Språknytt 3/1989. Til høgre nr. 4/1989.
Og/å
Og/å-feil er ein annan gjengangar. Rettskrivinga har sjølvsagt sine normer, men dersom ein absolutt skal jamføre rettskrivinga med språkkompetansen og seie at noko er feil, så er det mogeleg å argumentere for at rettskrivinga er feil. Altså dersom dei to absolutt skal jamførast slik, og det er ikkje alltid like lurt.
«Og» og «å» vert begge uttalte som «å». Ein skuleregel seier at dersom vi kan setje to verb i preteritum, så er det «og» som gjeld mellom dei, men dersom det andre verbet vert hengande etter i infinitiv, så er det «å», og dessutan kan «å» brukast berre framfor infinitiv. Til dømes: Han gjekk og klaga, for han likte å klage. Derfor heiter det også: Han ville gå og klage.
Men prøv dette: Han prøvde å gjere det. Det skal ha «å», ikkje sant? Det er berre det at det er fint mogeleg å kome med oppmodinga prøv og gjer det med begge verba i imperativ (uttalt «prøv å gjer det»). Regelen seier at vi skal skrive den å-lyden som «å» pga. preteritumstesten, men samstundes kan vi jo ikkje skrive «å» framfor ein imperativ som «gjer»: prøv å gjer det. «Å» kan vi skrive berre framfor infinitiv. Prøv å gjere det går sjølvsagt òg an, men prøv og gjer det med begge verba i imperativ fungerer minst like fint.
At det som vi stavar «og» eller «å», ikkje berre tilfeldigvis høyrest heilt likt ut, men at det også finst reelle situasjonar som er i strid med den pene regelen, burde vekkje ein viss mistanke om at kart og terreng ikkje heng fullstendig saman her.
Medan eg skriv dette, finn eg fram ein gammal tekst av Rolf Theil, der han nemner eit parallelt døme med slutt + imperativ, saman med eit anna men liknande fenomen. Han nemner også m.a. at mange kan skifte ut både og og å (som allereie har felles uttale) med det felles ordet også, noko som atter ein gong tyder på at det ordet som vi uttaler som «å», er eitt ord, ikkje to. Men det ordet kan altså vekselvis sideordne (stavemåte «og») og underordne (stavemåte «å»).
Då/når
Av og til vert det også klaga over då/når-feil. Men berre det at det trengst ein hugseregel som «den gongen då, alle gongene når», tyder jo på at skriftspråksnormene og det verkelege språket er i utakt. I munnleg norsk er det ikkje heilt uvanleg med «når han la seg i natt, var han glad», og det smittar altså over til skrift og irriterer folk, men det fører sjølvsagt ikkje til noka kaotisk samanblanding av «då» og «når». Sjå berre her, stjerna tyder ‘ugrammatisk’. Munnleg norsk kan vere slik:
(1) Den gongen (dei gongene), då la han seg.
(2) *Den gongen (dei gongene), når la han seg.
(3) Når han la seg i natt, var han glad.
(4) *Då han la seg i natt, var han glad.
(5) Når han la seg før midnatt, var han alltid glad.
(3) er ikkje greitt i skriftnorma, (4) er greitt i skriftnorma og i skriftspråksmerkte varietetar av munnleg norsk (t.d. i mitt eige talemål, men eg prøver å skjerpe meg). I skriftnorma vert det sjølvsagt slik:
(1′) Den gongen (dei gongene), då la han seg.
(2′) *Den gongen (dei gongene), når la han seg.
(3′) *Når han la seg i natt, var han glad.
(4′) Då han la seg i natt, var han glad.
(5′) Når han la seg før midnatt, var han alltid glad.
Munnleg fungerer «då» fint som tidsadverbial og «når» fint som subjunksjonal i desse døma, skriftleg fungerer «då» som både adverbial og subjunksjonal her, og «når» som subjunksjonal. Trass i skrifttradisjonane kan ein sjølvsagt ikkje hevde at den skriftlege ordbrukstradisjonen naudsynleg må vere objektivt rettare enn dei språklege intuisjonane som bryt seg mot skrifta.
Fordi at
Han song fordi at han var glad. Dette vert gjerne klassifisert som dårleg språkbruk, for det er nok med berre «fordi». Giss kva det heitte på norrønt. Der hette det fyrir því at, ordrett ‘for det at’, som mange av oss seier den dag i dag.
Dersom språkendring er forfall, så kan vi argumentere for at «fordi» utan «at» er språkleg forfall. Men språkendring er altså ikkje forfall.
Eit privilegium for eliten åleine?
Mesteparten av denne bloggposten har handla om skriftspråk, og det har handla om formalismekunnskap. Det er rimeleg ukontroversielt at skriftspråk er sekundært, det er berre ein måte å skrive ned språk på (sjølv om ein naturleg nok kan utvikle skriftnormer og eigne intuisjonar for skriftnorma). Rettskrivinga er ikkje gudegjeven, og å bryte henne er ikkje ei synd. Dei fleste språk i verda har ikkje eingong skriftspråk, men dei er likevel fullverdige språk.
Frå fagkunnig hald har eg fått forsikringar om at den jamne nordmann skriv betre no enn for hundre år sidan. Men i tillegg har vi altså det offentlege rom. Og eg har sagt dette før, og eg seier det igjen:
Dersom det skulle vere slik at det er litt fleire «feil» i det skriftlege offentlege rom no enn før (og det har eg strengt teke ikkje statistikk over), kva er problemet? Tyder det ikkje berre at det er fleire som bruker skriftspråk offentleg og elles generelt i det daglege no enn før? At skriftspråket ikkje lenger er eit privilegium for den ortografiske (og sosioøkonomiske) «eliten» åleine? At samfunnet både tillèt og krev meir aktiv deltaking frå alle enn før? Ei slags demokratisk utvikling?
Så kva skal vi gjere? Forby delar av folket direkte tilgang til skriftspråk og dagens skriftbaserte samfunnsliv? I alle fall til dess dei har slutta å vere dårlegare formalistar enn oss andre? (Eller «dårlegare enn vi andre», som dei mest normative pedantane ville ha retta det til?) Og kor bra er bra nok?
Det formelle i skriftspråket er éin ting, og det er dette eg har fokusert på her: Formalismekunnskap og språkkompetanse er ikkje det same. – Men eg må få leggje til noko som er vel så viktig: Skrive- og lesekompetanse er meir enn formalismekunnskap. Kollegaene mine innanfor det faget (deira fag, ikkje mitt, takk for samtalen!) nemner i fleng: Er folk i stand til å finne fram til relevant informasjon når dei treng det? Forstår folk kontrakten som dei skal skrive under på? Eller brevet som NAV skreiv? Slikt er mykje viktigare for eit demokratisk samfunn enn å kunne briljere med formalismedetaljar. (Også i min eigen jobbsituasjon: Det er viktigare at studentane klarer å demonstrere fagkompetansen sin, enn korleis dei stavar det.)
Til slutt
Nei, eg er ikkje imot rettskriving og skriftspråkstradisjonar. Lat no skriftspråkstradisjonane leve, dei har ein legitim eksistens og ein verdi i seg sjølve, det har eg sjølv snakka høgt om i andre samanhengar, og eg meiner det av heile mitt hjarta (herved prova: «hjarta»). Dei som skal bruke ei rettskrivingsnorm, særleg dei som har som jobb å gjere det, kan sjølvsagt gjerne prøve å forhalde seg medvite til den norma. Men lat oss ikkje opphøgje rettskrivinga – og reglar som trass alt er ufullkomne skildringar av røyndomen (t.d. den nemnde og/å-regelen) – til noko som i alle situasjonar skal vere viktigare og meir korrekt enn røyndomen sjølv. Samfunnet dett ikkje saman om nokon er uheldig og skriv «og» der dei gamle gubbane definerte at vi skulle skrive «å» fordi eit anna språk skilde mellom «og» og «at» på ein bestemt måte.
Poenget med denne bloggposten har såleis berre vore å seie det vesle at verda har litt fleire nyansar enn t.d. eit skriftspråksorientert formalismerytteri vil ha rom for. Både skrift og tale (og då ikkje berre oldefars tale) har sine verdfulle normer og strukturar, men skrift og grovmaska skrivebordsreglar vil sjølvsagt alltid vere sekundære. Formalismekunnskap er ikkje det same som språkkompetanse. Formalismekunnskap er ikkje eingong det same som skrivekompetanse, har eg lært av kollegaene mine.
Så jamvel om eg òg fyrer av éin og annan normativ kommentar til tider, så eignar eg meg nok betre som lingvist enn som norskpedant. Og samstundes: «Du har sjølv vore ung ein gong,» spøkjer kona mi når eg mimrar om at eg nettopp som ung, norskpedantisk student brukte raud penn på måtar som visstnok skremde vitet av mediestudentane i Volda når dei laga øvingsaviser. Svin på skogen har vi vel alle. Så eg lyt avslutte med: Den gongen når eg var ung, var eg meir påståeleg i forhold til normativitet enn eg er no.
Relatert:
Normativ eller deskriptiv
Korrekt kj-lyd (aprilspøk)
Kj-lyden igjen (2. april)
Kjell à la Storm (meir om kj-lyden)
Mellom turrfisken og veden 