Esperanto 126 år

(Posta under vignetten «denne veka i språkhistoria» på Språkkalenderen for fire dagar sidan. Eg tek det med på min eigen blogg berre for å ha ein plass å arkivere det.)

Den 26. juli 1887 kom det ut eit hefte på 40 sider i Warszawa. Dette var den aller fyrste læreboka i eit heilt nytt språk, «Lingvo Internacia». Læreboka var på russisk, men ho kom snart ut også på polsk, tysk og fransk, og seinare på fleire språk. Forfattaren var Ludwik Lejzer Zamenhof, han brukte pseudonymet dr. Esperanto, og esperanto vart snart også namnet på språket, der ordet «esperanto» tyder ‘ein håpande’.

126 år seinare er språket framleis i bruk, med nettradioar, tidsskrift, skjønnlitteratur, faglitteratur og musikk. I Noreg har esperantoungdommen løyve til å publisere Pondus-striper på nettsidene sine, og snart kjem det også eit eige Pondus-album.

– Og i flyselskap-mesterskapet i kjip mat har vi her en sikker plass på pallen! – Du er kresen!

Orda i esperanto er stort sett (men ikkje berre) lånord frå europeiske språk, som i setninga «inteligenta persono rapide lernas la interesan lingvon Esperanto». Avleiingar finn vi relativt ofte. Frå «varma» ‘varm’ kan ein t.d. finne varmeta (lunken), varmega (gloheit), malvarma (kald), malvarmeta (småkald), malvarmega (bitande kald), varmo (ein varme), malvarmo (kulde), varmigi (å varme opp), malvarmigi (å kjøle ned), varmiĝi (å verte varm).

Det finst likevel visse konvensjonar for korleis ulike ord og former kan brukast, til dømes er «stacidomo» (bokstavleg: stasjonshus) leksikalisert med den meir spesifikke tydinga ‘jarnbanestasjon’, og avleiinga «rideto» (liten latter) tyder berre ‘smil’. Nye ord dukkar opp som i språk elles: via lån og nydanningar, og dei slår rot via dagleg bruk og massemedia. Denne teksten les du på ein blogo en interreto (blogg på internett). Og ja, trass i alle rykte om det motsette, ein kan vere veldig grov i kjeften også på esperanto. Eg sladdar dette, men dei ivrigaste finn vel ut av det: Iru bugri eĥinon, piĉlekanto! (Gå og rævpul ein kråkebolle, din fitteslikkar.)

Språksamfunnet har fått sine eigne kjendisar og kulturelle referanserammer. I videoen under ser vi viseduoen Ĵomart kaj Nataŝa med publikumsfavoritten «Vagadi sencele» (Flakke mållaust):

Esperantobrukarar møtest og praktiserer språket både på nettet og på ulike treff. Akkurat denne veka går t.d. den årlege Universala Kongreso de Esperanto av stabelen, denne gongen i Reykjavík. Her i Trondheim møtest den lokale klubben annankvar tysdag for å snakke om Tour de France, slektsforsking og andre aktualitetar. Dei som snakkar esperanto, opplever det som like naturleg som om det skulle ha vore kva framandspråk som helst. I somme familiar der esperanto har vorte brukt som daglegspråk jamsides med det lokale språket, har borna vorte to- eller fleirspråklege med esperanto som eitt av språka. Ein av desse er artisten Kim Henriksen, mannen bak esperantoslageren Sola.

Det er ukjent kor mange som har lært esperanto, ettersom det ikkje i seg sjølv medfører at ein hamnar i nokon slags statistikk. Verdsforbundet UEA har medlemmer i ca. 120 land, og har dei siste åra rapportert om mellom 16 og 20 tusen betalte medlemskontingentar, medan Norsk Esperanto-Forbund for tida har rundt 160 medlemmer. I juni 2013 var det mellom 5000 og 6000 brukarar dagleg som logga inn på esperantokurs-nettstaden lernu.net. 476 registrerte brukarar der har opplyst at dei bur i Noreg.
_____
Eg vil for ordens skuld nemne at eg har kjennskap til Pondus-albumet m.a. fordi eg er medlem i den klubben som har assistert med korrekturlesing, og er gift med omsetjaren/utgjevaren.

Read Full Post »

Ei overrasking i posten

Om det er overraskande, veit eg ikkje, men ein må kalle det imponerande når posten klarer å finne fram til ein mottakar der både namn og adresse på konvolutten er så øydelagde av fukt som på det eg fekk i dag.

Då eg opna konvolutten, fann eg ei bok med tittelen Dialogo, og forstod ein kort augneblink ikkje det døyt. Men inni låg det ein lapp med takk frå forfattaren. Og her var overraskinga: Plutseleg hadde eg vorte skjønnlitterær omsetjar frå esperanto til norsk på eit rumensk forlag med ein forfattar som eigenleg er ungarskspråkleg. Eg deler lagnad med 51 andre omsetjarar til språk som tsjekkisk, frisisk, arabisk, hindi, japansk og altså mykje meir.

Det er dokketeaterartisten, forfattaren og redaktøren Júlia Sigmond som står bak. I fjor på denne tida sende ho ut ein kort, lyrisk dialog til esperantofolk over heile verda og bad oss om å omsetje diktet til språka våre. Eg gjorde dette fort innimellom det andre eg hadde å gjere, men ikkje verre enn at resultatet var trufast mot originalen.

Så trufast mot originalen var eg at då eg såg dei andre omsetjingane i boka, måtte eg undrast. For her er dei seks siste replikkane i mi omsetjing:

– Og om vi ikkje lenger høyrer?
– Då ser vi stilt på kvarandre.
– Og om vi ikkje lenger ser?
– Då held vi kvarandre i hendene.
– Og då er vi også lukkelege?
– Til vi lever, for vi elskar kvarandre.

Legg merke til det geniale grepet i aller siste replikk. Vi er lukkelege «til vi lever»! Kjærleiken fører altså fram mot sjølve livet. Og slik står det også i originalen som eg fekk på skotårsdagen i fjor: «Ĝis ni vivos, ĉar ni amas unu la alian.» Eg hugsar at eg fall fullstendig for dette.

Men dei andre omsetjingane i boka seier noko anna, nemleg «så lenge vi lever». Og der er også originalen endra til det tilsvarande, «dum ni vivos». Av dei språka eg er i stand til å forstå, er det ingen andre som har noko tilsvarande «ĝis ni vivos».

Eg veit ikkje kva som har skjett her, men då eg skreiv tilbake til forfattaren og takka for boka, måtte eg leggje til: Eg synest den tidlegare versjonen med «ĝis ni vivos» er endå meir poetisk enn slik det vart til slutt.

Oppdatering 22.2.2013: Eit nytt opplag der trykkfeil skal rettast, kjem i april. Også den norske omsetjinga hadde litt rusk, og eg har nytta høvet til å justere omsetjinga på fleire andre punkt når eg fyrst var i gong, også dei to siste linene, som vert: Og også då kjem vi til å vere lukkelege? / Så lenge som vi lever, for vi elskar kvarandre.

Read Full Post »

25 år sidan eg lærte esperanto

I ettermiddag og i kveld er det 25 år sidan eg lærte meg esperanto. Eg hadde tjuvstarta litt før med ei grammatikkbok, men den 25. november 1987 fekk eg læreboka Jen nia mondo i posten. Lærebokforfattaren var den (oppdaga eg mange år seinare) kjende fonetikaren John C. Wells, i meir moderne tider har han sjølvsagt også ein fonetisk blogg.

Mitt fyrste møte med sjølve esperanto var ein ettermiddag tidlegare i tenåra medan eg sat ved kjøkenbordet i Eggesbømarka og sveipa gjennom kortbylgja. Plutseleg høyrde eg eit språk som eg ikkje klarte å plassere. Det minte om italiensk eller spansk, men var det så absolutt ikkje. Så eg vart sitjande og lure. Eg bør kanskje nemne her at dette var før eg visste at eg var interessert i språk. Og plutseleg kom det ein snutt som sa noko om «en Esperanto».

Ikkje hugsar eg no om det var vatikanradioen (med italiensk aksent, podkast her). Det kunne òg ha vore polsk radio eller Beijing.

Time-faksimile. Klikk for leseleg pdf. Skanninga er ein forbetra versjon av denne kjelda.

Eg hadde høyrt om esperanto frå før, og visste at det var eit språk, men meir vart det ikkje før måndag 27. juli 1987. Esperanto fylte 100 år dette året, faktisk på dagen før, den 26. juli, men den detaljen kjende eg ikkje då. Den 27. juli sat eg og las i tidsskriftet Time, og på s. 21 hadde det ein artikkel med ei litt spesiell utforming: I venstre spalte stod teksten på engelsk, i høgre spalte stod den same teksten i parallell på esperanto, på den tida altså eit for meg eksotisk språk. Eg fann ikkje tilbake til denne artikkelen før eg skulle skrive denne bloggposten 25 år seinare, men til den dag i dag har eg hugsa undertittelen: «Kreita lingvo festas sian centjariĝon» (eit skapt språk feirer hundreårsjubileet sitt).

Om sjølve innhaldet i artikkelen kan eg i dag seie at eg t.d. er usamd i talet på esperantobrukarar og talet på grammatiske reglar (hei, språk har fleire strukturar enn språkdidaktikk anno 1887 ville ha det til). Men det som skjedde den gongen for 25 år og 4 månader sidan, var at eg nettopp hadde byrja å interessere meg for språk. Så der sat eg, då, og samanlikna venstre og høgre spalte. Hm, der det er fleirtal på engelsk, er det -j på esperanto. Der det er direkte objekt på engelsk, er det -n på esperanto.

Eg slo òg opp i eit leksikon og fann ut at ord som enda på -a var adjektiv, og ord som enda på -o var substantiv. Neste dag har eg prestert å skrive i dagboka: «Mi ne parolas esperanton, sed mi esperas!» Dette aller fyrste forsøket på å skrive esperanto var, viste det seg sidan, heilt korrekt, med unntak av at rettskrivinga krev stor E i spesifikt i språknamnet «Esperanto» (for å skilje det frå «esperanto» ‘ein håpande person’). Og dagen etter prøvde eg meg på futurum, som eg hadde funne i leksikonet, fyrst med ein kraftig utvida versjon av førre forsøk, og deretter utan små bokstavar i det heile teke: «MI LERNOS ESPERANTON».

Det aller fyrste eg nokon gong skreiv på esperanto. Dagboka 28.7.1987.

Eg ringde til Esperantoforbundet nokså sporenstreks, og spurde: Er -n akkusativ og -j fleirtal? Og det var det sanneleg. På den tida kunne vi nemleg ikkje ty til internett, så vi måtte bruke telefon og papirbøker for å finne ut av ting. Eg bad om å få tilsendt oversikt over aktuell litteratur, og litt utpå hausten hadde eg tinga både grammatikkbok, ordbøker og lærebok med kassett. Kassett var eit analogt lagringsmedium for lyd som var nokså populært på den tida.

Grammatikk og ordbøker kom i posten 4. november, og eg vart sitjande og lese grammatikken som om det skulle ha vore ein roman. Men den dagen eg reknar som «dagen eg lærte esperanto», er onsdag 25. november 1987. Då kom læreboka Jen nia mondo. Den dagen er også kjend som «dagen eg ikkje gjorde lekser».

Når ein sær syttenåring på ei forblåsen men vakker øy i havgapet lærer seg noko like sært som esperanto, og til og med snakkar høgt om det, så kjem det sjølvsagt kommentarar tilbake. Ein typisk kommentar kunne vere at det berre var dumt å lære noko slikt, for det er jo ikkje noko land som har det som nasjonalspråk. Nei, forsvarte eg meg, det var jo ein del av poenget at ikkje nokon skulle eige det meir enn andre. Då meinte dei at eg var forskrudd. Eg ville vel ikkje for alvor påstå at esperanto kunne eigne seg betre enn engelsk på noko vis? Dersom det var slik, kvifor var det då så mange afrikanske land som hadde engelsk som offisielt språk? Jau, det var fordi dei hadde vore engelske koloniar, meinte eg, og sikra meg idiotstempel.

«Dek minutoj», novelle i bladet Monato, april 1989.

Ja ja. Men eg lærte altså språket, og våren 1989 fekk eg på prent ei novelle på esperanto i aktualitetstidsskriftet Monato. Prøv å skrive novelle på engelsk eller tysk etter eitt års sjølvstudium, du.

Opp gjennom åra har eg høyrt at eit språk som har vorte konstruert, må vere veldig kunstig å bruke. Eg opplever det ikkje slik. Opphavet til eit språk har jo ikkje noko å seie for kor «naturleg» det følest. Eg tenkjer like lite over grammatikken når eg snakkar esperanto, som når eg snakkar engelsk. Og for å samanlikne dei: Eg lærte engelsk på skulen utan å ha snakka med ein einaste engelskspråkleg person, for alt eg visste, kunne jo nokon ha sete og oppkonstruert heile språket. Derimot snakka eg esperanto med folk på kongress i «Esperantoland» (Bergen, 1991) fleire år før eg var i eit engelskspråkleg land for fyrste gong.

Det var ei oppleving å kome til Bergen i 1991. Kvart år vert det arrangert hundrevis av kongressar og treff, men det store og mest prestisjetunge treffet er Universala Kongreso de Esperanto. I 1991 vart denne altså lagd til Noreg og Bergen med ca. 2400 deltakarar frå heile verda. Eg kom dit praktisk talt utan språktrening, men snakka nølefritt etter éin dag. Eg hadde jo vorte kjend med ein esperantoveteran i Ørsta, men to menneske ved stovebordet kunne sjølvsagt ikkje måle seg med dette, og eg kan love at både Albert (77) og eg (21) storkosa oss på kongressen.

Stor stemning i Grieghallen under verdskongressen i 1991.
Dette var i si tid den største kongressen som nokon gong hadde vorte avhalden i Noreg.
Foto: © Agnar Fitjar/arrangementskomiteen, brukt etter løyve.

Og det som for meg hadde vore mest eit teoretisk prosjekt, vart i Bergen plutseleg røyndom: Kvar eg enn var, snakka alle berre esperanto som det mest naturlege i verda, og eg forstod kva dei sa, og var med på samtalane. Alle konsertane og teaterstykka på kongressen var på esperanto, til og med skilta som viste vegen til toaletta i Grieghallen var på esperanto, og det var ikkje noko som helst rart over det. Eine kvelden sat vi og åt saman, ein amerikanar, ein ire, ein polakk, ein japanar og eg, og hadde berre eitt felles språk å snakke på. Med den språkeksponeringa ein ungdom kan få på førehand via internett i dag, er det vanskeleg å formidle korleis ei slik oppleving var i 1991.

Og det er vanskeleg å formidle korleis det var å ha nye vener i Latvia då det vart kupp i Sovjetunionen nokre dagar seinare, telefonsambandet til Baltikum vart stengt, men så kom eg likevel gjennom via ei avgløymd telefonline til Litauen, fekk formidla meldingar via esperantokontoret der, kunne informere dei om dei internasjonale reaksjonane (i Sovjet var det ekstra streng sensur desse dagane), og fekk sjølv høyre eit augevitne fortelje om panservogner i gatene og parlamentsvedtak om betinga generalstreik, og om håpet som var knytt til ein Jeltsin som var på folket si side. Det vart mange telefonar til Vilnius desse dagane.

For ikkje å snakke om korleis det opplevdest då kuppforsøket var over, og eg endeleg fekk kontakt med Latvia, og kjentfolket i hovudstaden kunne fortelje at dei budde rett attmed radiohuset. Der hadde dei høyrt skyting fleire gonger. Dei hadde høyrt at to bussjåførar og ein radiomann var skotne.

Ved bålet i Priekuļi-skogen, juli 1993.
Foto: © Jardar Eggesbø Abrahamsen.

Sidan har det vorte mange fleire treff, samkomer og kongressar. Det fyrste etter Bergen vart den store kongressen i Wien i 1992, deretter eit kjempesosialt treff i (og rundt) landsbyen Priekuļi i Latvia på baltiske esperantodagar i 1993 (vi var 50, seier Wikipedia, men på gruppebileta tel eg ca. 25). Det har også vorte eit kulturtreff i Lesjöfors i 1998, og fleire internasjonale kongressar av det store slaget, m.a. den i Białystok i 2009 som eg skreiv denne bloggserien om.

I 2011 var vi elles ein kjapp tur til det årets kongress i København. Her er eit skamklipt videosamandrag av nokre få av dei få timane våre der. Den siste songen på den internasjonale kulturkvelden, Sola (Åleine) av Kim Henriksen, er ein slik «som alle kan».

I dag bruker eg esperanto meir eller mindre dagleg, både skriftleg og munnleg. Munnleg vert det særleg annankvar tysdag, når klubben i Trondheim har møte. Eg høyrer på esperantomusikk jamsides med det andre eg høyrer på (nettradio, mp3-butikk), les både skjønnlitteratur og faglitteratur på esperanto (til og med optimalitetsteoretisk faglitteratur, så kom ikkje her!), men må vel vedgå at det er møtereferat, saksdokument og e-post som er den hyppigaste lektyren.

Men det beste av alt er å møte folk. Det er fint med nettet, eg skravla esperanto på IRC frå 1992 av, men å møte folk andlet til andlet er best. Anten det er i skogen i Latvia, på kulturfestival i skogen i Sverige, på stor kongress i ein eller annan større by, eller det kjem folk på vitjing i Trondheim. Å sitje saman med japanske kjenningar på ein kinarestaurant i Vilnius og lære om etepinneteknikkar og om etepinnetabu.

Det finst til og med ei eiga internasjonal foreining for katteeigarar som snakkar esperanto. Men der har eg utruleg nok ikkje meldt meg inn.

Read Full Post »

Snartur til Esperantoland

Det vart altså likevel til at vi tok oss ein tur til København i slutten av juli, og fekk med oss slutten på den vekelange esperantokongressen (Wikipedia). Det eine hovudføremålet var å møte kjentfolk, om vi klarte å finne dei mellom dei 1458 påmelde. Det andre hovudføremålet var å få med oss den internasjonale kulturkvelden på fredag, som plar vere høgdepunktet på desse kongressane.

Det fanst grunnar til at vi ikkje hadde planlagt nokon slik tur i år, men å ikkje reise når det skulle vere så nær, vart til slutt for vemodig. Dermed sette vi oss på flyet, skaffa oss dagspass til fredagen (siste ordinære kongressdag), og troppa opp allereie ettermiddagen i førevegen.

Frå kongressbokhandelen

Kjentfolk fann vi, om enn med litt teksting og tvitring fram og tilbake for å få det til, bortsett frå dei som vi møtte tilfeldig, då. Sånn som den polske kjenningen som gav meg ein stor klem og påstod at eg ikkje var til å kjenne att fordi eg hadde lagt sånn på meg.

Vi fekk også møte nye kjentfolk, slike som vi berre hadde møtt på nettet tidlegare.

Min fyrste esperantokongress var den i Bergen i 1991, to og eit halvt tusen menneske frå heile verda som snakka esperanto med kvarandre. Sidan har det vorte ein del esperantokongressar.

Visse vanar finst: Den eine vanen er kongressbokhandel med bøker og musikk som ein vanskeleg får tak i andre stader. Denne gongen avgrensa eg meg til Dhammapada, omsett til esperanto direkte frå pāli (som eg altså ikkje kan) av Gunnar Gällmo, og eg legg merke til nokre litt ulike val mellom denne omsetjinga og Kåre A. Lie si norske omsetjing.

Dokumentaren «The Universal Language»

Ein annan vane er føredrag og seminarverksemd. Mellom anna kan det vere ei oppleving å dukke opp på årsmøtet til den internasjonale esperantiske katteeigarforeininga. Vi var ikkje der i år (det var før vi kom), men fekk ei helsing frå kjentfolk via SMS. På ei anna side rakk vi innom årets auksjon, ikkje for å kjøpe, men for å la oss underhalde.

Medan den eine av våre nye kjentfolk gjekk opp til eksamen (gratulerer!), var Judith og eg på filmframsyning med tittelen «La universala lingvo» (The Universal Language). Denne dokumentaren av den velrenommerte regissøren Sam Green hadde eit forfriskande utanfrå-perspektiv: forfriskande fordi det ikkje var ein esperantobrukar som laga filmen, og forfriskande fordi det var ein dokumentar om noko så snodig som esperanto.

Og så var det kulturprogrammet, då. Det er ofte fleire konsertar på desse kongressane, og dei held som regel eit bra nivå. No kom vi så seint at vi ikkje fekk med oss så mykje meir enn ein og ein halv konsert, men den internasjonale kulturkvelden fekk vi med oss. Dette var også hovudattraksjonen som vi sikta oss inn mot då vi sette oss på flyet.

Alle artistane på scena under finalenummeret

På kulturkvelden (Internacia Arta Vespero) er nivået gjerne noko variabelt, men i år var det betre enn på lenge. I sin bloggpost ramsar Judith opp variasjonen med korte innslag, dans frå heile verda og musikk i ulike stilar, og ho nemner finalenummeret, der alle artistane framførte Kim Henriksens populære song «Sola». Og ja, dei fekk hjelp frå publikum òg.

Her er nokre sekund med grovklipte videoopptak frå kulturkvelden:

Og så var det slutt. Det vil seie, neste dag var det «høgtidleg avslutning», i praksis massevis av talar, premiar og prisar, litt korsong, overrekking av kongressflagget til neste års kongressby Hanoi, musikalsk helsing frå barnekongressen, og til slutt avsynging av esperantohymnen. (Ei rørsle frå 1800-talet med respekt for seg sjølv har jo ein hymne.) Og sundagen gjekk turen til Kastrup, men det har eg allereie fortalt om: Flyplasskontroll og sånt.

Read Full Post »

København to dagar etter

I København opna i dag den 96. Universala Kongreso de Esperanto med ca. 1400 påmelde deltakarar frå 66 land. Normalt skulle eg ha vore der, men av ulike grunnar vart det ikkje slik denne gongen.

Ein grunnleggjande verdi for esperantorørsla er tanken om fred og forbrødring. Den høgtidlege opninga kl. 10 i føremiddag vart innleidd med at president Probal Dasgupta i det internasjonale esperantoforbundet UEA bad om eitt minutts stille for å minnast dei omkomne i terroråtaka.

Som del av opninga er det tradisjon for at representantar frå dei ca. 60 landa bruker nokre få sekund kvar på å framføre ei lita helsing. Ingebjørg Rambjør hadde dette oppdraget på vegner av det norske forbundet, alafabetisk plassert (Norvegio) mellom Nepal og Polen. Men to dagar før skjedde plutseleg tragedien. Eit vanleg «hei frå Noreg» var ikkje nok i år. Vi snakka saman på telefon om ordvalet laurdag ettermiddag, det vart slik, og eg får tårer i augo når eg ser opptaket:

Nome de la norvegaj esperantistoj mi salutas kun la jenaj vortoj: Nur amo povas venki malicon kaj malamon. Amu.

På vegner av dei norske esperantistane helser eg med desse orda: Berre kjærleik kan vinne over vondskap og hat. Elsk.

Helsingane frå Nepal (slutten), Noreg og Polen:

Den japanske deltakaren «Bonulo» overførte opningsseremonien via ustream.tv (del 2 her), og eg har tillate meg å klippe dei to snuttane frå overføringa hans.

Read Full Post »

Que sera, sera

Kanskje er det ikkje akkurat på denne måten i alle sine detaljar i norsk esperantorørsle, men Geir Grenis kortfilm Que sera, sera frå 2002, som ein kan sjå gratis på nettet, er vel noko som alle med røynsle frå små organisasjonar kan kjenne seg att i. Og det gjeld vel dei fleste av oss her til lands. I dei esperantiske hovudrollene finn ein Espen Torkildsen og Solveig Kloppen. Filmen skal vere i 16:9-format, men er samanklemd til 4:3 i lenkja over.

Filmen handlar om årsmøtet til Norsk Esperanto-Forbunds fiktive namnehalvbror. Esperantoen er sjølvsagt noko prega av at skodespelarane ikkje kan språket, men det er ikkje verre enn at då det vart arrangert verdskongress i Göteborg i 2003, så kunne filmen visast fram til stor lått og applaus. Ein herleg film som kunne ha vorte lagd til kva knøttforbund som helst, men det var no ekstra stas at det vart esperanto, då.

Det har jamvel kome med nokre interne poeng, som referansen til «esperantonøklar». Ein «Nøkkel» er ei miniordbok som er avgrensa til det aller viktigaste, typisk eit par tusen ord og ikkje noko meir. Og ekte esperantofolk frå Oslo-klubben var òg med i filmen som statistar.

Helsinga «jaŭs» er oppkonstruert, «hei» heiter «saluton» på esperanto, men «jaŭs» vart forbigåande populært i esperantomiljøet då NRK sende filmen for nokre år sidan, med ei tyding midt imellom «hei!» og «kjempebra, dette er flott!».

Jaŭs!

Eg nemnde uttalen. Det segmentale (lydane) er bortimot perfekt. Det som ofte vert vanskeleg for skodespelarane, er trykkplasseringa, som når hovudpersonen Karl Oskar spør om han ikkje har sett seg for høge mål. På esperanto seier han: «Mi ne havas tro altajn celojn, ĉu?» (Eg har ikkje for høge mål, eller kva?) Dei to orda altajn celojn (-j er fleirtalsending, -n er akkusativending) tyder ‘høge mål’, og skal uttalast [«altain «tse:loin] (med jukse-IPA og grov transkripsjon her, vokallengda er valfri), altså med trykk på nest siste staving. Her vert det uttalt med trykk på siste staving, i alle fall i den replikken som kjem 26 sekund ute i filmen: [al’tain tse’loin].

Filmen har fleire døme på det same, men trykkplasseringa er noko varierande (forbløffande ofte korrekt), så det har gått utruleg bra med tanke på at skodespelarane ikkje kan språket.

Om nokon av studentane mine les dette (hei), så hugsar de kanskje kva eg sa på førelesinga no på fredag (sjå kva eg innbiller meg, hæ). Eg nemnde i forbifarten swahili, polsk og esperanto som språk der den sterke foten kjem til høgre i ordet på ein slik måte (med fothovud til venstre og fothale til høgre i foten) at primærtrykket landar på nest siste staving. Då hadde me allereie sett at også på norsk kjem den sterke foten til høgre i ordet. Men på norsk fungerer det altså likevel litt annleis, slik at ein ikkje alltid får ei trykklett staving etterpå. Og det er truleg akkurat det ein kan observere når Karl Oskar snakkar med ein lett norsk aksent her:

På norsk er det slik at dersom ei staving er tung, altså har to moraer, så vil denne stavinga verte hovud i ein fot (det slo meg akkurat kor rart dette må høyrast ut for folk som ikkje kjenner terminologien). Ein fot må ha hovud, men treng ikkje hale (dette høyrest endå verre ut). Eit fothovud får primærtrykk dersom foten er sterk (t.d. den sterkaste av to eller den einaste foten i ordet). I orda altajn celojn er det diftong i den siste stavinga, med éin mora til kvar vokal, slik at den siste stavinga i kvart av orda vert bimoraisk. Den norske skodespelaren kan då instinktivt behandle den siste stavinga i kvart av desse orda som fothovud/ein eigen fot og dermed plassere hovudtrykket på den siste stavinga i staden for den nest siste.

I norsk er altså trykkplasseringa noko som lèt seg påverke av stavingsvekta, slik er det ikkje på esperanto, men sams er at me held oss i høgre kant av ordet.

For lekfolk: Det eg sa over her, var at på esperanto landar trykket på den nest siste stavinga i ordet, men fordi den siste stavinga i desse to orda inneheld ein diftong, gjorde truleg dei norske intuisjonane at trykket landa der på siste staving i staden. Og så forklarte eg korleis dette heng saman.

(Eventuelle fonologar som les dette: Framstellinga over er prega av at dette dreier seg om eit kurs der det ikkje er så veldig aktuelt å greie ut om moraiske føter. — Eventuelle norrønfilologar: Nei, med unntak av trøndersk og «ikkje-standard»-austlandsk er norsk trykkplassering i usamansette ord ikkje på den fyrste stavinga i ordet, standardplasseringa er på ei av dei siste stavingane, men i tostavingsord vil den nest siste stavinga sjølvsagt vere den fyrste.)

Read Full Post »

Skål for dr. Esperanto!

Den 15. desember 1859, for 150 år sidan i dag, vart Ludwik Lejzer Zamenhof fødd, augnelækjaren som sidan skulle verte kjend som grunnleggjaren av esperanto, språket som eg lærte meg som syttenåring. Difor slår eg no over i ein lett høgtidleg sjanger.

I ei av dei godt innarbeidde visene frå den polske trubaduren Georgo Handzlik kan ein høyre m.a.:

Mi volas danki vin sinjoro Ludoviko, Mi volas danki vin per ĉi tiu kant’, Mi volas danki vin maljuna kuracisto, Mi volas danki vin doktoro Esperant’. Pro «Verda Koro» de Julio, «Streĉita Kord’» de Koloman’, Pro la kongres’ en Varsovio, Pro renkontiĝo kun japan’. Pro la amikoj el Francio, El Germanio kaj Kanad’, El Itali’ kaj Hungario, Pro belulin’ el Leningrad.

Eg vil takke deg, hr. Ludwik, eg vil takke deg med denne songen, eg vil takke deg, gamle lækjar, eg vil takke deg, dr. Esperanto. For «Verda Koro» av Julio, «Streĉita Kordo» av Kálmán, for kongressen i Warszawa, for møtet med ein japanar. For vener i Frankrike, Tyskland og Canada, frå Italia og Ungarn, for den vakre jenta frå Leningrad.

L.L. Zamenhof (1859–1917)

Strofene til Handzlik formidlar den rolla som den gamle augnelækjaren har spelt for oss esperantobrukarar – eller kanskje heller den rolla han ikkje har spelt: Det var jo ikkje han som skreiv diktet «Streĉita Kordo», det er ikkje han som er desse venene frå Frankrike eller Japan, og det er heller ikkje han som er denne vakre jenta frå St. Petersburg (Leningrad). Men me har mange gode (og sjølvsagt nokre dårlege) opplevingar nettopp takka vere det språket som er oppkalla etter Zamenhofs pseudonym «doktoro Esperanto».

Eit språk er meir enn berre eit kommunikasjonsmiddel, det er også ein felles eigedom for dei som bruker språket. Difor var det neppe dumt av Zamenhof då han sa frå seg rettane til å styre esperanto, og i staden overlét dette til kva språkbrukarane sjølve måtte finne for godt, akkurat slik som det er med alle språk.

Sidan har esperanto vakse frå ein teoretisk spire hjå éin person i 1887 til noko som tusenvis av menneske bruker. Språket er i dag i bruk i mange heimar, i bøker, massemedia og på nettet. Me høyrer på musikk, reiser på treff (Handzlik nemner den store 100-årskongressen i Warszawa i 1987), ser teaterstykke, får nye vener, kranglar om mangt og mykje, og har det også artig saman.

Alt dette opplever ein sjølvsagt også vha. andre språk, det skulle berre mangle. Men dei opplevingane som me har gjennom esperanto, er det språket esperanto som har æra for. Og i dag kan me minnast grunnleggjaren og den historiske konteksten (ikkje minst at volapük allereie fanst) som i si tid gjorde tanken om eit slikt språk mogeleg.

Det er ikkje kvar dag at ein språkgrunnleggjar fyller 150. Toston al vi, Ludovik’!

[Dette blogginnlegget er ein omsett og revidert versjon av leiarartikkelen i Norvega Esperantisto 6/2009.]

Read Full Post »

Akkusativ

På CD-en til unge Carina Gerlach er det ein song som heiter «Akuzativo», med tekst og melodi av Marina Korotj. Særleg to liner i songen tiltalar meg:

Sed nun sen vi ne eblas la vivo – Akuzativo.
Neniam al vi diros mi adiaŭ.

På norsk vert det:

Men no er ikkje livet mogeleg utan deg – Akkusativ.
Aldri skal eg seie farvel til deg.

Sjeldan kan ein høyre tilsvarande direkte kjærleiksfråsegner til grammatiske trekk, særleg innanfor kategorien kasus. Det næraste ein som regel kjem i musikk elles, er visse godt innpakka ynske om overgang frå singularis til dualis, men numerus vert jo ein heilt annan kategori, og til vanleg er det ikkje spesielt eksplisitt heller.

Kalle Kniivilä har eit videoopptak av akkusativ-songen her. Plata kan du kjøpe på Vinilkosmo (sjå under popmusikk).

(For dei uinnvigde: Akkusativ er ei bøyingsform av t.d. pronomen eller substantiv som typisk viser at me har å gjere med eit (direkte) objekt. På norsk skil me mellom subjektsforma eg og objektsforma meg, og eit anna namn på objektsforma er altså akkusativ.)

Read Full Post »

Tale til Elna Matland

Tale til Elna Matland
ved leiaren i Norsk Esperanto-Forbund, Jardar Eggesbø Abrahamsen,
i høve overrekkinga av H.M. Kongens fortenstmedalje i sølv,
Grand Hotel Terminus, Bergen, fredag 18. september 2009.

Gode Elna.

Då styret i Norsk Esperanto-Forbund byrja å nøste i merittane dine, visste me allereie på førehand at dette kom til å ta tid. Det me derimot ikkje visste, var kor omfattande arbeidet ditt faktisk har vore. Me innbilte oss at du hadde lagt ned ein enorm innsats for esperantorørsla, men di meir me nøsta, di meir forstod me at orda «enorm innsats» rett og slett var for små.

Mykje av det du har gjort, har me allereie høyrt nemnt, og alt vitnar om at du er eit organisasjonsmenneske:

Du hadde vel knapt lært esperanto, før namnet ditt dukka opp i klubbavisa for Bergens Esperantoklubb – som redaktør. Du har sagt til meg at dei var så ivrige i klubben etter å aktivisere deg.

Men eg trur det kanskje er mange her i dag som har ein mistanke om at det var ikkje berre klubben som var ivrig.

Du må naudsynleg ha vore ivrig då du sykla til kretsstemne i Vikedal i 1942, midt under krigen, og tre år etter at du lærte esperanto. Resultatet av den sykkelturen var at Bergens-klubben neste år melde seg inn i Vestlandets krets.

Ved frukostbordet på landsmøtet no i sommar lærte du oss ei takk for maten-regle: «Pro la manĝo dankon, ni ne trovis mankon, dankon.» Kvar hadde så denne regla oppstått? Jau, på det årlege Lofthus-arrangementet på 40- og 50-talet som me allereie har høyrt om, og der du hadde ein ikkje ubetydeleg finger med i spelet.

Då du fylte 50, skreiv Carl Støp-Bowitz i medlemsbladet Norvega Esperantisto at du er «unu el la plej dinamikaj esperantistoj en Norvegujo» (ein av dei mest dynamiske esperantistane i Noreg). Og han hadde belegg for påstanden: «Tra la jaroj ni trovas ŝin en preskaŭ ĉiuj eblaj oficoj de la movado» (Opp gjennom åra har me funne henne i nesten alle mogelege verv i rørsla). Og så brukte han 26 liner i medlemsbladet på å ramse opp veldig overflatisk ulike verv og andre gjeremål i norsk og internasjonal esperantorørsle.

Me høyrde i stad at Støp-Bowitz avslutta sin gratulasjon den gongen med at dei fleste esperantistar ikkje ville ha oppnått halvparten så mykje på hundre år som du har oppnått på dine femti fyrste.

Men så la han til: «dezirante al la jubileulino minimume kvindek pliajn same aktivajn jarojn». Han såg altså fram til minst femti nye år med eit tilsvarande aktivitetsnivå.

No har det snart gått førti nye år, og eg trur Støp-Bowitz ville ha vore nøgd.

Mitt fyrste møte med deg var under Universala Kongreso i Bergen i 1991. Der hadde eg den glede å observere deg i full fart gjennom Grieghallen med eit einaste stort smil om munnen. Og det var eit velfortent smil, for under di leiing vart Universala Kongreso i Bergen ein svært vellukka esperantokongress. Eg har vore på mange kongressar, og veit kva eg snakkar om frå eit publikumsperspektiv. Også i Revuo Esperanto, det internasjonale bladet til UEA, forstod dei kva som hadde hendt, og kongressen vart omtalt i svært rosande ordelag.

Bergens-kongressen var også usedvanleg synleg for den jamne bergensar, og med kongress-namneskiltet på brystet opplevde eg å verta stoppa på gata av blide bergensarar som ynskte meg hjarteleg velkomen til Noreg. Dei kom med den velkomsten på engelsk, men dei visste kva esperanto var, og dei hadde høyrt om kongressen.

Dagens forbundsleiar solar seg i glansen frå den gamle leiaren.

Same sommaren gjekk du av som leiar i Norsk Esperanto-Forbund etter seks år i det vervet. Sjølv om du har prøvt å roe deg ned, så har du likevel med visse mellomrom levert friske og ikkje minst dagsaktuelle innspel:

For nokre få år sidan føreslo du å omorganisere den norske esperantorørsla, at me kunne gå vekk frå den tradisjonelle medlemssentrerte organisasjonen og over til ein struktur som var meir i tråd med tida. Forslaget førte nok ikkje til den omfattande debatten som du hadde ynskt, men det illustrerer likevel at du gjev gjerne folk nye tankar å tenkje på, og det gjer du på grunngjevne måtar.

Du er også engasjert på meir tradisjonelt vis. På landsseminaret i 2006 var det du som var hovudattraksjon, med eit entusiastisk føredrag om norsk esperantohistorie, spesialbestilt av forbundsstyret. Du greidde sjølvsagt ikkje å dy deg der heller, så du smugla inn eit lite innlegg om fordelar og ulemper ved den landsmøteordninga som finst i dag.

Som sagt har du prøvt å roe deg ned. Men etter det eg har klart å spore opp, har du framleis to verv i esperantorørsla: Du er varamedlem i styret til Bergens Esperantoklubb. Og etter 51 samanhengande år er du framleis delegito (lokalrepresentant) for Universala Esperanto-Asocio.

Alt i alt har du – så langt – hatt 70 år som ein usedvanleg aktiv esperantist. Dette tyder at sjølv om me har prøvt å nøste i merittane dine etter beste evne, så kan me umogeleg ha greitt å få oversikt over alt det som du har gjort for esperantorørsla, og som du har gjort i tillegg til både lærargjerninga, kommunalpolitiske verv og verv i andre organisasjonar.

Du er sjølvsagt allereie æresmedlem i både Bergens Esperantoklubb, i Norsk Esperanto-Forbund og i Universala Esperanto-Asocio. Likevel følte me altså i forbundsstyret at det var noko som mangla.

Og i dag ser me at kongen var samd med oss.

På vegner av Norsk Esperanto-Forbund: gratulerer og takk!

Read Full Post »

Svikefull datamaskin

Musikksida på CD-en

Eg fekk ikkje til å spele debutplata til Carina Gerlach. Datamaskina mi insisterte stendig på at det ikkje var ein CD, noko eg ikkje hadde opplevt før. Til slutt klarte eg noko flau å overtyde meg sjølv om at dette slett ikkje var ein CD men heller ei tjuverisikring, ei narreplate som eg skulle ha levert inn i bokutsalet på esperantokongressen i byte mot den eigentlege CD-en. No hadde eg verkeleg tabba meg ut, som hadde gløymt noko så elementært, tenkte eg. Plastplata hadde jamvel tredimensjonal utsmykking på etikettsida, og var elles heilt svart.

Men det var ikkje som eg trudde. På bokutsalet til verdsforbundet i Rotterdam prøvespelte dei ein CD som såg likeeins ut som min, og melde tilbake at alt fungerte som det skulle.

Kunne det då ha seg slik at mi eminente datamaskin, min trugne ven på fanget, hadde rana meg for fleire dagar med flott musikk? Eg fekk ei ekkel kjensle, og medan eg assosierte til sjalu personar som i svik mot det fortrulege i kjærleiksforholdet (i alle fall på film) lèt ein detektiv overvake ektemaken, berre sånn i tilfelle maken allereie har vore fyrst ute med noko svikefullt, så gjekk eg sameleis til andre datamaskiner for å få ei visse for om mitt kjæraste hadde svike meg eller ikkje, og eg oppdaga at ja: den fangsitjande venen min er ein fornøyingstjuv.

Uglad over desse dagane med musikkløyse gledde det meg at ei forlaten datamaskin frå gamle dagar framleis var så trugen mot meg at ho ville gje meg den etterlengta musikken utan tanke for eigen vinst.

Og sidan gjekk eg attende til bedragaren, svikaren sit atter på fanget mitt, og må no som straff spele den musikken som eg vart nekta så altfor lenge.

[En Esperanto]

Read Full Post »