Esperantoferd 2009 (6): Heim

Etter ei veke på esperantokongress i Białystok hadde det vorte fredagskveld. Me hadde vore på den internasjonale kunstkvelden, som vart ei keisam sak med heller sterkt avgrensa internasjonalitet. Det var det internasjonale koret og artisten JoMo som berga den kvelden for oss.

Standsmessig hotell

Klokka var nærare elleve då me kom tilbake til hotellet. Dette var Hotel Gołębiewski, det dyraste hotellet i området (det einaste som hadde noko rom ledig då me endeleg bestemte oss for å reise til byen), og med velutstyrt luksusrestaurant. Den restauranten var også det enklaste valet for oss no så seint på kveld. Så me tinga ein pastarett og litt mineralvatn.

Som på dei fleste luksusrestaurantar var vatnet berre i å få i 2 dl i slengen. Og etter nokre minutt kom kelnaren med ei korg som han sette effektivt frå seg sånn omtrent midt på bordet, med to varme brødstenger (med eit slags fyll inni), men utan tallerken. «Enjoy your meal,» sa han, snudde på hælen og gjekk.

Var det dette som var måltidet? Hm. Kanskje det var ein slags hors d’oevre, for slikt finst jo på luksusrestaurantar. Me håpte på dette, vaska oss med medteken desinfiserande serviett, og tok maten i hendene. Og jau då, etter ei stund kom også pastaretten, like knøttliten som han skal vere på ein luksusrestaurant, slik at me ikkje trong meir vatn. Denne gongen fekk me også tallerken.

Det var mykje som var luksuriøst på dette hotellet, det skal dei ha. Teppet, til dømes. Og at det var ein liten foss i frukostsalen. Og den som skulle ha frukost, måtte innom dama som ikkje stod ved kontrollpunktet som var gøymt bak døra, men som kom halsande til deg frå høgre etterpå fordi du ikkje hadde sett kontrollpunktet, medan ho bad innstendig: «Kejkarrd. Kejkarrd.» Eller var det «gejkarrd»?

Fyrste gongen me oppevde dette, forstod me ingenting i starten. Men så fekk me tenkt oss om: Det fyrste segmentet er ein velar plosiv utan høyrbar VOT. Det kan vere ein ustemd ein, slikt er jo vanskeleg for oss aspirasjonsspråklege å høyre sånn på sparket. Dersom det er engelsk ho prøver å snakke, så kan diftongen svare til ein ortografisk «ey», og, ja, då er det keycard ho seier.

Den stakkars amerikanske esperantomannen som kom inn i frukostsalen noko seinare, hadde ikkje den aktuelle fagkompetansen, og måtte få tolka «kejkarrd» til esperanto (ŝlosilkarto). Han forstod framleis ikkje kvifor han skulle leite fram lyklekortet sitt, men det gjorde sikkert ingenting. For plutseleg snappa dama kortet ut or hendene hans, sprang bort til kontrollpunktet, kom tilbake, gav frå seg kortet igjen, og etterlét amerikanaren som eit stort spørjeteikn.

Til Warszawa

Det vart laurdag morgon. Me hadde på førehand bestemt oss for å sløyfe avslutninga med alle talane, resolusjonane og avsynging av hymne. Høgtida måtte vike då me oppdaga at kulturpalasset i Warszawa hadde ei mumieutstilling og ei dinosaurutstilling, og desse ville me gjerne få med oss.

Drosjesjåførane hadde no vorte vane med at folk skulle til Politechnika Białostocka, og dit køyrde me fyrst med ein triveleg kar frå Japan som elles måtte ha venta på neste drosje. Me hadde forresten felles kjende, for han hadde tidlegare vitja esperantofolk i Bergen.

Judith og eg var ikkje dei einaste som hadde tenkt å ta 10-toget. Det hadde me nesten rekna med, men det hadde ikkje dei rekna med, dei som sette opp toget. Då me kom til stasjonen eit kvarter før tida, var toget allereie stappfullt. Me hadde prøvt å kjøpe oss forbi køen ved å skaffe oss billett til 1. klasse, men vart ståande på gangen utanfor ein låst kupé saman med ørten andre håpefulle. Ved hjelp av lommeordbok kom me fram til at lappen på døra sa noko om «for mødrer med born» eller noko sånt. Plasseringa vår var likevel svært heldig då ei myndig dame ca. 45 minutt etter avgang henta ein lykel hjå konduktøren og låste oss inn.

Drosja til hotellet i Warszawa heldt seg til lokal trafikkultur, og brydde seg altså ikkje om det var skilta med 50 km/t gjennom krysset. Nitti går jo så mykje raskare! Som vanleg vart farten stort sett berekna på grunnlag av trafikksituasjonen ti meter i slengen, så får ein heller bråbremse om det absolutt trengst.

Men slik var det alle køyrde, og det hadde vel vorte lurveleven i trafikken om nokon prøvde å køyre defensivt.

Me tok inn på Courtyard by Marriott Warsaw International Airport Hotel, eit minutts spasertur frå flyplassen.

Dama i hotellresepsjonen hadde tydelegvis eit problem. Om me hadde tinga «king size bed»? Ja, det hadde me. Hm. Ho henta ein annan resepsjonist, dei utveksla eit par ord, og så sa den nytilkomne at me skal få eit betre rom enn me hadde tinga, men til same pris. Og slik gjekk det altså til at me for andre gong på turen fekk eit luksusrom for småpengar.

Kulturpalass

Etter innsjekkinga var det av garde til kulturpalasset, mumieutstilling og dinosaurutstilling!

Hm. Plastmumie? Barneutstilling med falske rekvisittar? Øh… Nei, då ser me heller på utsikta. Det kostar berre… Ikkje lov å ta med seg veskene våre? Hm. Då er det vel berre å… ja… greitt, me finn noko anna å gjere på.

Men på veg ut or kulturpalasset vart me stogga av ein hyggjeleg mann som ville ha oss til å fylle ut eit skjema om korleis det er å vere turist i Warszawa. Det gjorde me, og dermed gjorde me trass alt litt nytte for oss likevel. Utan at eg eigentleg trur at det me skreiv om trafikkulturen og drosjene, vil gjere nokon nytte for seg.

Plutseleg stilt

Turen gjekk vidare til gamlebyen, fyrst med trikk, deretter til fots. Me møtte eit brudepar på veg ut or kyrkja, og sidan me sjølve gifte oss for tre år sidan, var me framleis i det romantiske hjørnet og stogga og såg på dei. Me såg gamle hus og fine utsikter, og kom også til eit torg med havfrue-fontene. Judith gjekk for å finne vatn å drikke, sjølv stod eg og gjorde videoopptak av nokre jazzmusikarar på ei utescene og deretter av nokre born som plaska i fontena… Då eg plutseleg vart merksam på at det var veeeeeeldig stilt rundt meg.

Eg såg meg rundt. Alle stod. Alle var heilt stille. I det fjerne høyrde eg kyrkjeklokker og flysirene.

Etter rundt tre minutt var alt over. Folk sette seg igjen, og alt var som før. Kva hadde hendt?

Me måtte spørje oss litt rundt før me fann ein som kunne nok engelsk til å forklare det for oss. Det viste seg sidan at dette var årsdagen for Warszawaoppstanden 1. august 1944, og kvart år klokka 17 reiser folk seg på denne måten. Hadde me gjort turistleksa vår før me reiste til Polen, skulle me ha stilt oss opp på ein stad der det hadde høvt seg betre å ta bilete av det som skjedde, slik turistar gjerne gjer. Det får vente til neste gong, då.

Drosjene i Polen hadde bilbelte også i bakseta, men då gjerne med feste som var godt nedstappa og ikkje alltid like lette å finne. På veg tilbake til hotellet var det ikkje anna råd enn berre å ta eit godt tak rundt beltet og håpe at turen gjekk bra.

Flyplassar

Flyet gjekk sundag 2. august kl. 14.20. Om flyplassen i Warszawa er å seie: Dei sel mangt og mykje, men vil du ha eit skikkeleg måltid, bør du ete på førehand. Dei med det største utvalet på flyplassen var kafeen i enden, men alle rettane inneheldt ein bestemt ingrediens som eg ikkje bør ete. Me sette oss på ein annan etestad på området, Business Shark heitte det der, og fekk ein pastarett som vart varma i mikrobylgjeomnen, til makropris. Business Shark var elles prega av bakgrunnsmusikk som vart skrudd opp til stendig nye høgder når det kom noko som beteninga syntest var fint.

Gardermoen. Greitt nok å måtte bere med seg bagasjen sin gjennom tollen. Men kvifor må me ut av det sikra området, stille oss i ny tryggleikskø og gå gjennom alt på nytt saman med alle som er komne til også frå innlandet, når me allereie var klarerte i Warszawa? Hadde det ikkje vore til hjelp både på tida og på køane om me kunne ha levert frå oss bagasjen igjen i transitt-området?

Då me kom heim til Trondheim i 21-tida på kvelden, var me akkurat så trøytte som det høyrest ut som i denne bloggposten, sjølv om dette er skrive lenge etterpå.

Sånn

«Sånn!» sa eg. «No e’ ì ferdi’ med turì.» Judith ser på meg: «Helt? Har du itj nå fornuftig å ta dæ til?» Ho ligg nemleg noko etter meg i skrivinga.

Judiths bloggpost om heimreisa finn du her. I neste bloggpost skal eg oppsummere opplevingane på ein kortfatta måte.

– – –

[Esperantoferd 2009: 1. Warszawa – 2. Til Białystok – 3. Dei fyrste kongressdagane – 4. Zamenhofs fødeby – 5. Dei siste dagane – 6. Heim – 7. Kortversjonen – Epilog: Vandalar]

Read Full Post »

Esperantoferd 2009 (5): Dei siste dagane

Torsdag 30. juli var nest siste dag i juli, og det var nest siste dagen vår på kongressen. Me hadde allereie bestemt oss for å sløyfe avslutninga på laurdag morgon, og heller få oss litt betre tid i Warszawa.

Fagleg

Og torsdagen vart også ein veldig roleg dag for oss. Av faglege ting gjekk me på føredraget til vår eigen Otto Prytz om Braille (som ville ha fylt 200 i år) og punktskrift. Otto kom m.a. inn på spørsmålet om ikkje teknologien med lydopptakarar og talesyntese er komen så langt no at blinde kan klare seg utan punktskrift. Svaret var nei. Som illustrasjon nemnde han at han ikkje ville ha klart å halde dette føredraget på denne måten dersom han fyrst skulle høyre manuskriptet sitt på øyra og deretter fortelje til publikum kva han nettopp hadde høyrt. Noko slikt ville også gjere det vaskeleg å hoppe over eller korte ned på avsnitt på ein god og improvisert måte for å tilpasse tida, slik ein kan gjere når ein har eit skriftleg manuskript.

Me var òg med på siste del av dei optimalitetsteoretiske analysane av esperantofonologi. Det var her han svensken kom i skade for å snorke. Men sjølv syntest eg at dette hadde vore ein glimrande serie, og jamvel Judith, som slett ikkje er fonolog, og som frå før berre kunne sofa-OT à la ektemann, fekk med seg poenga.

Parkkonsert

På kvelden heldt JoMo og Kim konsert i ein park. Slikt vert det show av. JoMo er esperantokjendis i superklasse. Han er tidlegare vokalist i det franske bandet Les Rosemary’s Babies (La Rozmariaj Beboj), og Wikipedia fortel at han har hamna i Guinnes rekordbok for å ha eit songrepertoar på 22 ulike språk. I Polen høyrde me han sjølvsagt på både polsk og esperanto.

Kim er dansk, og er òg esperantokjendis i superklasse. Han har m.a. spelt i Esperanto Desperado, seinare i Hotel Desperado, og er særleg kjend for songen «Sola» (Åleine). Når dei to kjem saman, vert det som på denne videoen (Kim med trekkspel):

Sjå elles på Youtube for meir av både JoMo og Kim med vener.

Siste dag

Me opna fredagen med eit forfattarmøte. John C. Wells (ja, fonetikaren, som er både esperantokjendis og meir ordinær fagkjendis) var i forfattarhjørnet på bokutsalet og fortalde om den nye ordboka han arbeider med.

Ein annan esperantokjendis er amerikanaren Humphrey Tonkin, fyrst og fremst kjend for å vere veldig aktiv (altså i styre og stell), men òg kjend for å leie kongressauksjonane som ingen annan. På auksjonen i år var det fleire esperantosuvenirar som gjekk under hammaren, gamle bøker og sånt. Og som alltid også «kongressnummer 1» til neste års kongress. Kongressnummer er det laupenummeret som alle deltakarane får utdelt, og som står både på namnelappen på brystet og i adresselista i kongressboka. Sjølv hadde eg nummer 1709 i år, og var nøgd med det, men nr. 1 er altså til sals på auksjon, og eg har høyrt at det ved høve har gått for fleire hundre euro. Kva neste års nr. 1 gjekk for i år, fekk me ikkje med oss, for me hasta vidare til neste esperantokjendis:

Dette var Georgo Handzlik, trubadur med både spretne, sarkastiske og triste tekstar. Eg har ved eit høve fått vite av nokon at esperanto ikkje kan fungere som eit skikkeleg språk, for det er jo ikkje mogeleg å banne på det. Eg svarte han med eit par saftige esperantogloser og fekk avsanna myten der og då. Georgo Handzlik dreg dette heilt ut, og har laga ei vise som er stappfull av skjellsord, alt frå avføring til vulgærutgåva av kjønnslivet var representert, sjølvsagt også allusjonar til esperantos kulturhistoriske referanserammer av typen «volapukisto», og han hadde også drista seg til å smugle inn ein ideologisk «finvenkisto» midt mellom skiten og underlivet. Au, den må ha gjort låkt for nokre av dei som var til stades. He he.

Andre songar av meir alvorleg kaliber hadde han òg, men ein av publikumsfavorittane er den me høyrer utdrag av på videoen: Dette er songen om klubben «Verda Stel’» (Grøn Stjerne), som hadde som føremål å velje klubbleiar. Songen går etter formelen «ti klubbmedlemmer kom saman… ni klubbmedlemmer… åtte…», og etter mange fråfall pga. kranglar, keisemd, ulukker og dødsfall var det til slutt berre éin att, og då fekk klubben endeleg ein leiar.

Internacia Arta Vespero (dette vert langt)

Me har aldri sett så mykje maur på eit golv før som akkurat der me sette oss før den internasjonale kvelden. Eit telt får ikkje stå ute i naturen så altfor mange dagar før naturen tek hemn. Me flytta oss, og åtvara ei som sette seg etter oss i maurkolonien. Aha, sa ho og plukka opp veska si frå golvet, dette kan jo forklare kvifor ho hadde funne maur i veska si nokre dagar før.

Internacia Arta Vespero, den populære internasjonale kunstkvelden, er alltid på fredagskvelden i kongressveka. Her er det at kongressdeltakarar frå alle verdshjørna presenterer scenekunsten sin, rett nok gjerne amatørmessig, men også ofte med høg kvalitet. (Ein gong var det ein som såg ut som ein parodi på Monty Python, utan at eg trur det var meininga.)

Det byrja kjempebra. Internacia Koruso (det internasjonale kongresskoret) er eit populært kor med medlemmer frå heile verda. Ofte kan dei opplevast både med eigen konsert (ikkje i år) og med ei framføring på Internacia Arta Vespero, denne gongen med tre songar. At ein publikummar presterte å klappe takta til ein kjend esperantosong med melodien til «Deg være ære», får så vere. Dette er elles så absolutt eit amatørkor, men dei er glade amatørar!

Internacia Koruso

Så vart ei profesjonell operasongarinne introdusert, sopranen Joanna Albrzykowska Clifford. Ho skulle syngje… Hæ? Ho skulle syngje ti songar på ti europeiske språk, for å illustrere det språklege mangfaldet i Europa? Hallo? Verdskongress? Internasjonal kveld?

Jau. Me skulle ha lese programmet i kongressboka betre. Det viste seg at verdsinnslaga på verdskongressen allereie var over, dei hadde funne stad på ein bortgøymd kafé ein stad i byen tysdags- og torsdagskvelden. I staden for dei blanda dropsa frå alle verdshjørna var den «internasjonale» kvelden sett saman av fire separate konsertar etter kvarandre med til dels sterk europeisk og polsk slagside.

Korsong og operasong krev ein noko annan slags konsentrasjon enn mange andre sjangrar. Og det er klart, ein skal jo ikkje døme skravlegubbar og skravlekjerringar nord og ned. Det finst jo ein grunn til at dei snakkar så høgt som dei gjer. Grunnen er at det skjer så mykje på scena, med så mykje musikk og sånt, at dei berre må snakke skikkeleg høgt om dei skal høyre kvarandre.

Og alle som har prøvt å snakke i mobiltelefon på ein stad der nokon syng opera, veit òg at det ikkje nyttar å kviskre. Også esperantistar er moderne menneske med mobiltelefon, og dei har akkurat like mykje mobilvit som alle andre. Så kom ikkje her og klag på ungdommen.

Ein får ikkje meir underhaldning enn den ein klarer å lage sjølv. For oss var berginga å skrive små meldingar til kvarandre, delvis kviskre svara, og delvis prøve oss på det vesle me har lært av norsk teiknspråk (ja, for all del, me har då betre manerar enn skravlegubbane, skravlekjerringane og mobiltelefonpratarane). Frå lappen:

Judith: Med unntak av Internacia Koruso blir dette også flere «konserter» på én kveld.

Jardar: Dei har berre europeiske innslag, og snakka jamvel om «nia multlingva Eŭropo» [vårt språkmangfaldige Europa], men bruker berre dei store språka som trugar la multlingvecon [språkmangfaldet, som esperantistar no til dags er så glade i]. – Kva med sorbisk, luksemburgsk, friulsk, baskisk, irsk og dei ikkje-europeiske språka?

Judith: Ikke så mange komponister derfra.

Judith (då songarinna ikkje var ferdig likevel): Enhver konsert har jo ekstranummer.

Ein kommentar om kommentaren min om «dei ikkje-europeiske språka»: Her tenkte eg på at verda (dette var den internasjonale kvelden på ein verdskongress) er mykje større enn Europa. Ethnologue pr. august 2009 tel 6909 språk i verda, derav 234 i Europa, altså ca. 3 %.

Etter ein halvtime med operasjanger byrja me å føle trong for avveksling, og etter 50–60 minutt med solosong frå scena, etter ti europeiske songar, ein esperantosong og nokre ekstranummer (ja, for det var altså ekstranummer) fekk me avvekslinga vår i form av ein ny sjanger:

Małanka

Den nye sjangeren var dansbar kviterussisk folkemusikk. Folkemusikkgruppa Małanka skulle representere den kviterussiske minoriteten i Polen «med fylgjande songar». Og konferansierane byrja å lese opp namna på songane. Og dei las. Og las. Judith var om seg og byrja å telje, sjølv om det var vanskeleg, ettersom alle songane heitte ei lang setning som handla om noko med skog eller elv. Til slutt hadde ho talt tretten songtitlar. Men dette var ikkje slutten. Songane skulle syngjast også.

Og ingenting skal seiast på rytma. Dette var fengjande! Stemninga stod i taket, fleire i publikum dansa, og me òg var med på stemninga på stolane våre både gjennom den fyrste, andre og tredje songen. Men når me passerte åtte songar, byrja me å verte slitne. Undervegs fekk Judith variasjon i livet ved å telje kor langt me var komne, men måtte til slutt også skrive noko:

Judith: Så ensformig…

Etter ca. 50 minutt med tretten kviterussiske folkesongar og eit ekstranummer kom, i tråd med visse tradisjonar, den beste vinen til slutt. Dette var franskmannen JoMo (sjå over), han var proff, visste å avgrense seg, og var også langt meir variert i uttrykket. JoMo er aldri keisam! Og fordi han ikkje var keisam, klarte me heller ikkje å telje songane hans. JoMo kompenserte også for arrangementskomiteens eurosentrisme ved på eige initiativ å invitere den brasilianske rap-artisten Tony opp på scena. Applaus for JoMo!

Men alt i alt vart altså den «internasjonale» kvelden i høg grad ein europeisk og polsk kveld. Eg sat også og tenkte på ei gamal teikneseriestripe i bladet Bamse – verdens sterkeste bjørn, der ein songar med gitar sat og song den same strofa hundre gonger fordi han trudde at då vart songen hundre gonger betre. Det var Internacia Koruso og JoMo som berga kvelden, sjølv om folk byrja å gå før tida også på dette arrangementet.

I neste bloggpost (som kjem om under eit døger) et me middag på fredagskvelden før me legg oss, og neste dag byrjar heimreisa. Judith fortel om dei siste kongressdagane her.

– – –

[Esperantoferd 2009: 1. Warszawa – 2. Til Białystok – 3. Dei fyrste kongressdagane – 4. Zamenhofs fødeby – 5. Dei siste dagane – 6. Heim – 7. Kortversjonen – Epilog: Vandalar]

Read Full Post »

Bokstavforvirring

Det er 2009, og ein skulle tru at norske bokstavar ikkje var noko problem i eit så tvers gjennom Unicode-orientert operativsystem som Mac OS X 10.5.8.

Hah!

Gå til ein norsk nettstad i Safari. Søk etter bokstaven å. Sjå kva du finn. Prøv e, a eller å på ei side som inneheld æ. Søk eventuelt etter «vår», og få ei grammatisk openberring: Dette er jo eit verb i preteritum!

Eller gå til Mail og skriv: «Der grøßte Idiot», og bestem deg deretter for å søkje og erstatte for å endre ø til ö. Kan du gisse kva söm skjer då?

I Mail kan du ikkje søkje etter ĵ og finne j, men du kan søkje etter j og finne ĵ. Dei to bokstavane representerer lydar som er like ulike som y-en i engelsk «yes» og s-en i engelsk «pleasure», men tru ikkje at du kan søkje etter ein y og finne ein s av den grunn.

Gå til ei islandsk nettside med Safari og søk etter d, så finn du også ð. Søk etter ð og finn d. I Mail skjer det same, men der har du høve til å fjerne avhakinga for «Ignorer store/små», og dersom du no søkjer eksplisitt etter liten d eller liten ð, så finn du berre rett bokstav. Med mindre du har ein samisk đ i teksten, då. Men om du har ein samisk ŧ, så vert han ikkje rekna som ekvivalent med t, same kva du gjer.

Mitt framlegg til ny reklametekst for Mac:

Üņìĉöðê æňð 2009, ħëřè ŵé cømę! Ït’š śö čøöł! Ṡô mæñý ṇéẅ lèttërş tǫ ùsé! Mæč ØŜ Ẍ, føř tħøšȩ ẅĥø kñǒw ńȯtḩíng æbøüt ŀångűägëš. Mæðě bÿ Æppłæ!

Kva er poenget med å implementere Unicode, med éi adresse pr. teikn, når brukarprogramma blæs slike marsjar? Dette er jo som å gjere C ekvivalent med G, eller U ekvivalent med V, berre fordi dei liknar på kvarandre og tilfeldigvis har det same historiske opphavet. Men ah, i engelsk er dei jo ulike bokstavar. Då så.

Men om det endå hadde vore konsekvent. Søk etter «cool» i Safari 4.0.3 og få treff på «čøöł». Søk etter «čøöł» og få treff på «cool». Søk etter «a» eller «e» og få treff på «æ». Søk etter «Eppl» og få treff på starten på ordet «Æppłæ», søk på «Epple» og få treff på ingenting (anna enn «Epple» sjølv), og søk etter «Me» og få heller ikkje treff på starten på «Mæðě», men eit søk etter «Ma» vil hjelpe.

(No må eg skunde meg og få posta dette før Mac OS X 10.6 kjem ut på fredag. Ein veit jo aldri om dei har retta det opp der. Utan at eg ville ha vedda på det.)

Read Full Post »

Timeplansurr

Timeplanen for haustsemesteret var sjekka, justert, kvalitetssikra og vedteken i mai, som vanleg. Kabalar vart lagde, opplegg vart tilpassa, og etterpå kunne livet gå vidare. Me ante fred og ingen fare.

Med eitt no på fredag tre månader seinare, etter at semesteret hadde starta og få minutt før orienteringsmøtet på det eine studieemnet, vart det oppdaga at høgare makter heilt plutseleg hadde flytta førelesingane og dei ca. 330 studentane på kurset til eit nesten unemneleg klokkeslett: 18.15–20.00. Dette kan ein vel i det minste kalle uheldig, og det fører til mykje kluss for alle.

Såleis vart det eit sært informasjonsmøte på fredag. Kven som var mest forferda, veit eg ikkje, om det var studentane, eller om det var faglærarane og studiekonsulenten. Til grunn for flyttinga låg det visst nokre timeplankollisjonar med andre fag. Berre at det kunne fort avklarast at fleire av dei oppførte faga slett ikkje hadde nokon timeplankollisjon med oss. Eit uhell hadde altså oppstått på ein ulokalisert stad i systemet. Uhellet smatt til og med forbi instansar som til vanleg har stålkontroll på slikt.

Men sjølv uhell må jo sjekkast. Kanskje hadde det oppstått fylgjefeil, og kanskje fanst det slikt som me ikkje visste om.

Det gjekk bra til slutt. Difor vil eg gjerne utbringe denne skåla ikkje berre for studiekonsulent Gunn som klarte å rydje opp i det og som i dag fekk flytta oss tilbake til opphavleg tid, men òg for studentane som tok dette med meir fatning enn nokon kunne be om. Skål!

Read Full Post »

Esperantoferd 2009 (4): Zamenhofs fødeby

Hotellet til høgre, jarnbanestasjon og bussterminal nede til venstre

Universala Kongreso de Esperanto er eit fenomen som opptrer ein gong i året, og denne gongen altså i Białystok i Polen. Kvar dag er det halvdagsutflukter hit og dit for dei som vil bruke pengar på det, og som har tid, og på onsdagen i kongressveka er alt anna program avlyst til ære for heildagsutflukter. I år kunne deltakarane velje mellom seks heildagsutflukter, m.a. tur langs elva Bug og nærkontakt med Europas siste urskog, Białowieża-skogen, landet til den europeiske bisonen.

Men me fór ikkje på utflukt. Ikkje på denne måten. Trass i vassblemmer under føtene laga me vår eiga utflukt til fots omkring i Białystok, byen der helten vart fødd i 1859. GPS-loggaren tok opp ruta, som du kan sjå på kartet. Eg har nemnt loggaren før, og han høyrest jo ut som eit leikety. Men grunnen til at me hadde med oss GPS-loggar, var at me etterpå kunne geotagge bileta, slik at det berre er å klikke på ein knapp, så ser ein kvar i verda me var då me fotograferte (hugs berre å stille kameraklokka heilt nøyaktig på sekundet før fotografering). Innandørs vert loggaren fort unøyaktig, så sporet på kartet er ikkje heilt rett.

Jiddisch

Me fekk oppleve ei språkleg snadderhending, eller kanskje storhending, etter at me hadde spasert til ein benk utanfor domkyrkja. Ein litt eldre mann kom bort til oss og sa noko på polsk. Eg svarte: «Deutsch? English? Esperanto?» Han skjøna korleis det var fatt, og sa: «Nie farshtein?» Dette kunne eg stadfeste: «Nie farshtein.»

Eg har aldri lært jiddisch, men dette forstod eg: «Nie» (eller «nje», om me skulle ha stava det på norsk) er openbert henta frå polsk, og tyder ‘ikkje’. «Farshtein» liknar på tysk «versthehen», og tyder ‘forstå’. Eg høyrde det som «forshtein», men torer ikkje vedde på at den trykklette vokalen faktisk var uredusert, så her held eg meg til den rettskrivinga som Olve Utne bruker i si Jiddisch-norsk ordliste.

Eg levde lenge på denne opplevinga. Det er ikkje kvar dag ein vert tilsnakka på jiddisch på gata!

Eit barn er født i Białystok

Me hadde tidlegare vore på Zamenhofs grav i Warszawa. No nærma me oss den motsette enden av livet hans: Zamenhofs fødestad. Vegen gjekk via ul. Ludwika Zamenhofa, der me sjølvsagt tok eit bilete av oss sjølve framfor gateskiltet med nokre utearbeidande handverkarar som publikum. Dei såg rart på oss, som venteleg var. Etter fotoseansen gjekk me vidare mot… «En la mondon venis nova sento!» gjalla det bak oss med kor og fullt orkester. Me bråsnudde og nærast sprang på blemmene våre forbi dei utearbeidande handverkarane igjen og mot hymnen. Var det utekonsert? Dette var jo like ved bytorget, kanskje det skjedde noko der.

Fasaden til Zamenhofs fødehus

Plutseleg slutta musikken, me kika forvirra til alle kantar, og frå ein høgtalar på ein utekafé sa dei noko på polsk om esperanto. Åh. Det var radioen som hadde sendt fyrste strofe av La Espero, og no var det slutt. Bah, esperantofolk på tur, er me ikkje sære nok når me er heime, er me i alle fall sære nok som turistar. Då me passerte Zamenhof-gateskiltet for tredje gong, passa eg godt på å ikkje sjekke andletsuttrykka til handverkarane.

Men det passa fint med La Espero no, for der i enden av Zamenhof-gata (me måtte berre snu igjen fyrst) stod Zamenhofs fødestad. Og for å gjenta for nye lesarar:

Ludwik Zamenhof (1859–1917) var mannen som grunnla språket esperanto i 1887. Han vart fødd i Białystok i det som i dag ligg i det nordaustlege Polen, og i 2009 er det 150 år sidan 1859. Dette er grunnen til at den 94. Universala Kongreso de Esperanto (korkorta: UK) i 2009 vart lagd nettopp til Białystok, og 104 år etter den fyrste UK i 1905 var dette også fyrste gong at UK fann stad i den byen. Familien Zamenhof flytte til Warszawa i 1873, same året som Ludwik seinare fylte 14.

Judith tok bilete av at Jardar tok bilete av at nokon hadde måla bilete på veggen til det huset som står der det huset som stod der før, ikkje lenger står.

Huset som Zamenhof vart fødd i, står der ikkje lenger, men ei bustadblokk på same stad har ein plakett, og attmed står ei turisttavle med bilete av det opphavlege huset. Det vil seie, biletet på turisttavla (her attgjeve med eit bilete som er henta frå La Ondo) er av den delen av huset som vende ut mot gata, Ludwik Zamenhof var frå bakgarden, som ikkje såg like fasjonabel ut. Men for esperantoturistar er både bustadblokk med plakett og turisttavle med feil husbilete heilt i orden. Det viktige er å ha vore der med fotoapparatet sitt.

Og likevel: Når ein tek vare på barndomsheimane til diverse kunstnarar rundt omkring i verda, så kunne ein kanskje ha venta at også fødestaden til ein språkgrunnleggjar kunne ha vorte teke vare på. Wikipedia fortel på esperanto at det gamle trehuset stod i det som på den tida var Zielona 6. Bydelen hadde hovudsakleg jødisk busetnad, men elles var det både kviterussarar, polakkar, litauarar, russarar og tyskarar der. Det noko anspente forholdet mellom desse folkegruppene gjorde så sterkt inntrykk på tiåringen Ludwik at han skreiv eit drama i fem akter om Babels tårn, og sidan arbeidde han mykje med å forbetre forholdet mellom folk, m.a. som me veit ved å grunnleggje språket esperanto.

Eit lite apropos frå Jardar: Noko mindre kjent er at Zamenhof også arbeidde med ein livssynsideologi som heitte homaranismo ‘menneskeætt-tilhengjar-isme’, som ikkje var ein religion, men som var ei samling med prinsipp for korleis ein kunne leve saman her i denne verda. Prinsippa samanfattar den gode viljen som ligg i oss alle uavhengig av religion, etnisitet osb., så når svensk Wikipedia pr. 22. august 2009 seier at «Homaranismo är namnet på en sorts religion eller medmänsklighetslära», så ville eg nok ha sløyfa sekvensen «religion eller».

Tilbake til Wikipedia-artikkelen om Zamenhofs fødehus, som eg gjenfortel på norsk ettersom det sikkert er mange av lesarane som ikkje kan esperanto: Det var ekteparet Ciechanowski som åtte huset, og familien på Zamenhof (to foreldre og seks born) leigde tre små rom. Familien flytte altså sidan til Warszawa, Ludwik Zamenhof døydde i 1917, og heime i Białystok stod det gamle huset til forfalls. Men takka vere esperantopioneren Jakub Szapiro vart gata omdøypt frå Zielona til Zamenhofa i 1919. Ein ville også gjerne ære Zamenhof med ein plakett på husveggen, men prosjektet kom aldri i hamn. Ikkje før i 1927 kom det ein slik minneplakett, takka vere byadministrasjonen, ikkje esperantistane.

Vidare heiter det i Wikipedia-artikkelen at det var fleire esperantoturistar (omtalte som pilgrimantoj, ja ja) som klaga over den skrale tilstanden på huset, men ingenting vart gjort. No var det farleg å gå i trappene. Eit initiativ i 1929 om å kjøpe huset og lage esperantomuseum stranda. Dette gjentok seg to år seinare. Ein la høgtidleg ned grunnsteinar for eit Zamenhof-monument på staden, men noko monument dukka aldri opp. Huset rotna på rot, og i 1939 vart eigedomen kjøpt av eit polsk telefonselskap som var dotterbedrift av svenske Ericsson, dei ville byggje telefonsentral på staden.

Sjokkerte esperantistar frå Białystok fekk stogga rivinga, men så kom krigen. Huset stod i den jødiske ghettoen, og i august 1943 brann ghettoen ned under eit jødisk opprør. Men Zamenhofs fødehus overlevde. Etter krigen hadde minneplaketten forsvunne, og det fattige Polen måtte prioritere andre gjeremål enn å ta vare på falleferdige hus. Białystok by reiv huset i 1953, og bygde i staden ei moderne bustadblokk. Og slik sluttar forteljinga i Wikipedia-artikkelen.

Men som esperantoturistar kunne me jo likevel sjå at den blokka står på historisk esperantogrunn. Ein nyoppussa minneplakett frå 1950-talet med gullskrift er på plass, og det same er tre store veggmåleri over kvarandre, som kom på plass så seint som i fjor. Det øvste måleriet er av ein flokk med glade born med ballongar ute på balkongen. I midten står Zamenhof sjølv og helsar til oss frå sin eigen balkong, om enn i ein noko meir mogen alder enn då han sjølv budde på staden. Nedst er det måla eit vindauga der esperantopionerane Jakub Szapiro og Abraham Zabar sit og kosar seg med hatten på foten.

Jakub Szapiro, seier Wikipedia, vart fødd i 1897, lærte esperanto som fjortenåring, og vart straks aktiv i esperantorørsla m.a. som ivrig skribent i viktige esperantotidsskrift. Etter fyrste verdskrigen (der han hadde vorte ivrig krigsmotstandar) arbeidde han som lærar ved handelsgymnaset i Białystok, og takka vere hans innsats fekk altså Zamenhof-gata sitt noverande namn i 1919. Han var ein av grunnleggjarane av Bjalistoka Esperanto-Societo (altså den lokale klubben) i 1922, men aktiviteten var så laber at dei to år seinare like godt grunnla klubben på nytt, no med Szapiro som leiar.

Jakub Szapiro og Abraham Zbar på 1930-talet, i vindauga sitt i Lipowa 31 i Białystok. (Wikimedia Commons)

Esperanto vart synleggjort i byen som aldri før, og plutseleg var det over 300 namn frå Białystok i ei adresseliste over polske esperantobrukarar. Sjølv handelsstanden var med, prenta reklametekstar på esperanto, og sette opp skilt av typen «Ĉi tie oni parolas Esperanton» (Her snakkar ein esperanto). Szapiro var ein ivrig skribent, og skreiv både bøker og artiklar på fleire språk og i ulike sjangrar.

I 1941 arresterte tyskarane nokre tusen jødar i Białystok, m.a. Jakub Szapiro, og kravde løysepengar i form av 5 kg gull, 300 kg sylv, pengar og verdisaker. Då dei fekk løysepengane, var tyskarane nøgde, og skaut like godt alle saman.

Zamenhof-byste

Eit par–tre hundre meter unna fødestaden har Białystok laga ein liten park til minne om Zamenhof. Ei fontene med ein rullande stein, duer som bada seg, benker langsmed, nokre planter og tre, og i enden ei byste av mannen sjølv på høg sokkel. I høve esperantokongressen var bysta flankert på begge sider av polske flagg, regionflagg frå Podlasie-provinsen, blå EU-flagg og grøne esperantoflagg. Også eit ynda turistmål. Dit måtte me, og der tok me bilete, før me vandra vidare i endå nokre få minutt på jakt etter mat.

Judith tok bilete av at Jardar tok bilete av bysta til byens store son.

Esperantokake

Mellom Zamenhof-gata og bysta, og litt lenger sør, ligg bytorget i Białystok, og på torget står det eit stashus som på esperanto vert kalla «la urbodomo» (rådhuset), men som ikkje er noko rådhus, det vart berre bygt i si tid fordi det var noko som meinte at Białystok burde ha eit slikt hus. I det huset finst det ein kafé som heiter Esperanto Café. Den kafeen serverer mykje god mat, m.a. ein kyllingpyramide med ein sopp på toppen (festa med tannpirkar). Dei serverer også ei esperantokake.

Esperantokaka er laga av to lag med sukkerbrød, det nedste med litt sjokolade. Mellom laga og oppå det øvste er det ein veldig søt og god krem som langt baki minte litt om sitrus og banan, kaka har marsipanlok, og på kvart kakestykke er det ei grøn marsipanstjerne. Slik må det vere om det skal vere ei skikkeleg esperantokake! Dette er 120 gram med godsmakande samvit. Eg spurde kelnaren om han kunne skaffe oppskrifta, men utan at det førte til noko. Sidan har eg også send ein e-post til kafeen og spurt etter oppskrifta, men det har ikkje kome noko svar.

Den grøne, femtagga esperantostjerna, som også finst i esperantoflagget, symboliserer tradisjonelt dei fem verdsdelane. Ordet «esperanto» (opphavleg Zamenhofs pseudonym, Doktoro Esperanto) tyder ‘ein håpande’, og grønt er fargen til håpet, i dette tilfellet håpet om fred og forbrødring, med esperanto som eit hjelpemiddel i kommunikasjonen (slik seier esperantoideologien anno 1887). Rett nok har historikaren Ziko Marcus Sikosek (seinare: Ziko van Dijk) problematisert dette i boka Esperanto sen mitoj (Esperanto utan mytar), t.d. var det ein ire som føreslo grønfargen, og denne iren tenkte fyrst og fremst på Irland. Men dagens esperanto-folklore snakkar om grønfargen som håpets farge, noko også Zamenhof hadde tenkt då den grøne stjerna fyrst dukka opp. At stjerna også har hatt ei fortid som gul, er ei anna sak som nesten ingen veit i dag.

Zamenhof-senter

Medan me sat der og koste oss med kulinariske opplevingar, kom det eit rykte om at det skulle vere omvising på det nyopna Zamenhof-senteret om litt. Og omvising vart det.

Zamenhof-senteret har ei utstilling som eigentleg ikkje handlar om Zamenhof men om Białystok på den tida då Zamenhof budde der. Andletet hans som 16-åring er manipulert inn på ein del plansjar som heng der, og på plansjane er det også tekstar på fleire språk, m.a. på ein ikkje akkurat plettfri esperanto. Omvisaren kunne fortelje at han hadde lese korrektur, men at då plansjane vart laga, var det likevel ein tidlegare versjon av teksten som låg til grunn. Ja ja.

I overetasjen var det ei utstilling med ex libris-merke, postkort og frimerke, alt med esperantosamanheng. Mellom anna såg me eit postkort med bilete av Kabe, den polske esperantopioneren som sidan plutseleg berre slutta med esperanto.

Togbillettar

Me hadde for lenge sidan oppfatta at folk på polske trafikknutepunkt som jarnbanestasjonar ikkje snakkar engelsk. Frå esperantovener som allereie hadde kjøpt seg togbillett til heimreisa, fekk me også høyre rapportar denne dagen om at personalet bak billettluka på jarnbanestasjonen i Białystok ikkje berre nekta å forstå kvasipolske saker som «dva biljeti do Warszawa» (korrekt polsk er «dva bilety do Warszawy»). Nei, dama i billettluka var også veldig sur og sint.

Lappen som me fekk med oss frå hotellet

Så då me skulle vende nasen mot jarnbana denne ettermiddagen, tok me ingen sjansar. I resepsjonen på hotellet fekk me hjelp til å skrive ein lapp på polsk som sa: To billettar til Warszawa laurdag kl. 10, fyrste klasse, reservasjon om mogeleg, ikkje-røyk.

Og bra var det. Nokre minutt seinare var me på stasjonen, hadde stilt oss i køen, og vart vitne til korleis det kan gå om ein så snakkar polsk flytande. Me stod no på tredjeplass i køen, og fremst stod det to jenter som sjølvsagt skulle ha billett. Då det vart deira tur, starta dei med eit smilande billettynske, og fekk eit glefs tilbake. Jentene svarte medgjerleg, og fekk ei noko meir høglydt bjeffing i retur. Dialogen gleid gradvis over i ein heftig monolog frå innsida av luka, og dei fleste forsøk på å svare frå utsida vart kontant avbrotne av gnelling og gauling. Jentene rista på hovuda, serverte innvendingane sine, og såg meir og meir oppgjevne ut. Mellom dei og oss stod det ei kvinne som etter kvart berre snudde seg mot oss, smilte diskret og himla med augo.

Me vurderte å stille oss i nabokøen fordi den andre billettlukedama såg mindre skummel ut. Ja, ikkje berre vurderte. Eg stilte meg i den andre køen i eit stilt håp om at den vonleg litt snillare billettdama kunne verte fortare ledig enn den meir skumle billettdama. Men nei då, plutseleg var me fremst i den fyrste køen.

Me nikka ærbødig til den myndige dama på innsida, skuva lappen frå hotellet inn bak glaset, billettdama treiv papiret til seg og las. Etter få sekund kom det eit halvvegs heftig utbrot som me forstod slik at det ikkje var mogeleg å reservere. «OK, OK,» sa me på engelsk og prøvde å avvæpne henne med eit diplomatisk smil, utan at det var særleg hjelp i. For i neste augneblink kom det eit bryskt spørsmål på polsk som me diverre ikkje forstod, og då knyttneven hennar deiste mot oss frå innsida medan ho sa noko om złoty og noko anna, var me mest opptekne av at det heldigvis var eit glasstengsel mellom oss.

Knyttneven hennar hadde pengesetlar i seg.

Aha, ho lurte på om me skulle betale med kort eller med złoty. «Złoty!» sa me, la pengane under glaset, fekk billettane, og gjekk til ein tryggare stad. Me hadde sloppe lett unna.

Eg lurer forsyne meg på om det kan ha vore den same bilettdama eg provoserte med mitt nærvær i 1993. Om ikkje, så har Polen og Białystok eit problem i sørvisnæringa. Hm, jau, dei har eit problem i sørvisnæringa. Sjølv i turistinformasjonen på jarnbanestasjonen i Warszawa hadde dei vorte sure på oss då me spurde om dei visste kor lenge billettlukene er opne. Den gongen vart me berre effektivt vifta bort før dama bak informasjonsskranken gjekk sin veg.

Judith har i årevis høyrt om fadesen frå då eg sist var i Białystok (omtalt i ein annan bloggpost i denne serien), og etter å ha inspisert billettluka og lukedama på jarnbanestasjonen fekk ho òg sjå bussterminalen.

Det som sidan skjedde den kvelden, var at me gjekk heimover mot hotellet i myggsvermen. GPS-loggen fortel at me var tilbake på hotellet kl. 20:49:21, og då hadde me heilt tilfeldig passert huset hans Jakub Szapiro på vegen. Og vegen var full av flagg. Ja, omtrent kvar me enn var i Białystok, såg me esperantoflagg jamsides med polske flagg på lyktestolpane, og også massevis av reklameplakatar for esperanto og verdskongressen. Det var ikkje tvil om at det var esperantokongress i byen denne veka.

I neste episode nærmar kongressen seg slutten, og me reiser heim. Judiths bloggpost om onsdagen finn du her.

– – –

[Esperantoferd 2009: 1. Warszawa – 2. Til Białystok – 3. Dei fyrste kongressdagane – 4. Zamenhofs fødeby – 5. Dei siste dagane – 6. Heim – 7. Kortversjonen – Epilog: Vandalar]

Read Full Post »

Esperantoferd 2009 (3): Dei fyrste kongressdagane

I førre bloggpost om esperantoferda 2009 fortalde eg om turen til Białystok og om opningsarrangementet. Mellom anna fortalde eg at eg var veldig kortfatta då eg skulle helse på vegner av Noreg. Tenk om eg hadde klart å vere kortfatta også her i bloggen, då ville eg kanskje hatt lesarar som las heile bloggposten. Men nei då. I denne bloggposten skal eg fortelje om sundagskvelden, måndag og tysdag.

Optimalitetsteori

Eit litt uskarpt bilete av gjennomgangen av ein akustisk-fonetisk analyse

Allereie sundagen, den 26. juli, byrja ein førelesingsserie i tre delar, stappfull av fonetikk, fonologi og optimalitetsteoretiske analysar av måten som morsmåla til esperantobrukarane påverkar esperantoen deira på (altså «feil» uttale, for å seie det folkeleg). Nicolau Dols Salas er kanskje den fyrste på ein slik kongress som har brukt Praat til akustiske analysar av legendariske esperantobrukarar, og kanskje den fyrste som har teikna OT-tablå på tavla.

Kanskje vart det litt høgtsvevande for nokre av tilhøyrarane. Hugs, dei fleste esperantobrukarar som veit noko om fonologi, er strukturalistar, utan at dei naudsynleg veit at det er det det heiter. På den siste samlinga (som var på torsdagen) var det jamvel ein svenske som kom i skade for å sovne (ja, han snorka). Eg skal ikkje nemne namn. Men min sluttrespons til kurshaldaren var at dette hadde vore ein veldig artig presentasjon. Sjølv Judith, som kjenner OT berre frå sofapludringa mi, forstod det som vart sagt. Når det faglege nivået samstundes var heilt forsvarleg (berre med eit par pedagogiske forenklingar, og det er jo tillate), så seier det ein del.

Og til studentane mine: Weight to Stress » Align (Ft, ω, Rt) er ikkje rett rangering om de vil snakke normert esperanto.

Nacia Vespero

Kulturprogrammet var så fullstappa på denne kongressen at det taut ut i endane med mange parallelle arrangement. Det var imponerande mykje å ta seg til. Nacia Vespero (nasjonal kveld) er alltid same dag som opninga, i år altså sundag 26. juli. På det arrangementet får vertslandet presentere seg, og alle plar sjå fram til det.

Cantio Polonica

På kongressen i Białystok opna Nacia Vespero med blokkfløyteensemblet Cantio Polonica med renessansemusikk og dans. Som ein ser på biletet, var det svært unge musikarar, og dei imponerte storleg. Dei unge jentene der (og den unge guten) vart forresten sjølve sterkt sjarmerte av ein japanar i publikum som hadde open gylf og som viste dei fløyta si. Eg snakkar no heilt bokstavleg. Han hadde gløymt å ordne buksa si, utan at det vart skandale av det. Og så hadde han med seg blokkfløyta si. Den fløyta må ha vore veldig spesiell, for dei unge fløytespelarane flokka seg rundt han både før Nacia Vespero (altså etter generalprøva) og etter at dei var ferdige med det førti minutt lange innslaget sitt.

Vidare på Nacia Vespero vart det folkedans med folk i folkedrakter, akkompagnerte av feler, trekkspel, treblåsarar og trommer. Det var fengjande musikk! I førti minutt i strekk. Etter desse var det ein flokk med talentfulle born som dansa så lystig til moderne, altså engelskspråkleg, musikk med tekstar som passar for den aldersgruppa: «You’re way too beautiful girl, that’s why it’ll never work. You had me suicidal, suicidal when you say it’s over.» Jepp.

Etter dei kom det nokre som framførte ein slags eksperimentell ballett om folk som til slutt alle døydde, med musikk som var endå meir moderne. Deretter var det ei moderne dansegruppe (med hiphop og annan dunkdunk) som er veldig kjende i Polen no etter at dei har gjort det stort i TV-programmet You Can Dance. Til slutt fekk me ein full konsert med dei glade songarane som me allereie hadde møtt på opninga, med reprise av alt det dei hadde servert oss under opninga tidlegare på dag (med unntak av hymnen).

Men kvifor så himla mykje dans? På eitt eller anna seint tidspunkt fekk me forklaringa at Białystok er Polens dansehovudstad. Men neste dag snakka alle om at dette vart for mykje av det gode. For jau, artistane var kjempeflinke (sjølv om den tilhardnande musikkstilen etter kvart bomma på store delar av publikum), men for fyrste gong på alle mine kongressar (1991, 1992, 1995, 1999, 2003, 2005, 2009) opplevde eg at publikum forlét salen lenge før Nacia Vespero var slutt. Det vart rett og slett for mykje med fem fulle danseførestellingar og ein korkonsert. Men som Judith skriv i sin bloggpost, låg det positive i at det trass alt var ein del variasjon i uttrykket, om enn kvar delførestelling gjerne kunne ha vore mykje mindre omfattande: fire nummer pr. gruppe i staden for fjorten hadde vore tingen.

For oss frå Trondheim enda kvelden godt, med vin (vatn til meg) og saltstenger og sjokolade og hyggjeleg lag utanfor kongresslokalet saman med folk frå venskapsbyen Darmstadt og frå deira nederlandske venskapsby igjen.

Omsetjing

«Kleriga lundo» (Utdannande måndag, Opplysings-måndag) på måndag føremiddag hadde massevis av utdannande og fagleg orienterte seminar om alt frå å hovudrekning til kulturelle referanserammer i esperantomiljøet. Me gjekk på eit seminar med tittelen «Ĉu vi iĝus oficiala tradukisto pri Esperanto? Testu vian tradukkapablon!» (Kunne du ha vorte offisiell esperanto-omsetjar? Test omsetjarevna di!) Førehandsomtalen sa, i mi omsetjing til norsk:

Tenk deg at esperanto vart offisielt EU-språk. Då må ein omsetje tekstar til esperanto frå alle fagfelt der EU har ei rolle. Saman skal me gjere slikt praktisk arbeid, i lag med Brian Moon og István Ertl, profesjonelle omsetjarar ved EU, og etterpå trekkjer me terminologiske og språkpolitiske konklusjonar.

Saka er nemleg at ein heil del svært glødande esperantobrukarar ivrar for å få innført esperanto som «bruspråk» i EU. Men fyrst ei lita avsporing:

Omsetjingsseminaret, med tavla full av offisielle EU-språk

I EU er det i dag mange språk med offisiell status (bra for demokratiet), men somme språk er meir offisielle enn andre, og framfor alt vert engelsk brukt. Dette er sjølvsagt noko urettvist, og gjev i realiteten betre vilkår til dei som kan engelsk kjempebra (t.d. som morsmål), enn til dei som ikkje kan det. Noko av poenget med esperanto då det vart lansert i 1887, var at det skulle vere eit språk som ikkje nokon skal eige meir enn andre, det skal vere eit «nøytralt» språk i politisk samanheng. Difor er det ein del esperantobrukarar i dag som ivrar for å få innført esperanto som offisielt språk i EU, for det er politisk nøytralt, og ingen eig det meir enn andre. Dermed er det meir rettvist enn om dei engelskspråklege skal få ha alle fordelane åleine. Problemet med dette er sjølvsagt at dersom esperanto vert offisielt EU-språk, vil det i realiteten verte «EUs språk», og dermed vil det i ein verdssamanheng vere nokon (EU) som eig det meir enn andre, og språket er ikkje lenger «nøytralt». Lat oss kalle det å bite seg sjølv i den ideologiske halen.

Dette var ei lita avsporing, men det er ein viktig del av bakgrunnen for det som kjem no. Mange av dei mest glødande esperantobrukarane ivrar altså for esperanto som «bruspråk» i EU: I staden for å bruke pengar på å omsetje mellom alle EU-språka i alle retningar kan ein omsetje til esperanto og vidare til neste språk. Sverige treng dermed berre esperantokunnige folk, ikkje folk som kan tysk, fransk, italiensk, portugisisk, maltesisk osb.

Ideen er besnærande og ser fin ut på papiret, og tanken er sjølvsagt eigentleg at på denne måten kan esperanto verte eit stort og viktig språk i regi av EU.

Korleis var det så i praksis å omsetje frå eit kjent språk til esperanto, og ikkje eingong vidare? Var det lett, trur du? Hehe, me vart ikkje eingong ferdige med det fyrste avsnittet. Teksten i denne øvinga var ei pressemelding om miljøvern. Judith og eg valde oss den danske versjonen, som altså skulle omsetjast til esperanto, men sidan det ikkje fanst danskar der, sette me oss saman med svenskane.

Me oppdaga fort at allereie her var den danske og den svenske teksten forskjellige. Det skulle me vel eigentleg ikkje ha oppdaga, for det var ikkje del av øvinga. Men me forstod etter kvart kvifor ei direkte omsetjing frå (truleg) engelsk til svensk kunne verte heller ulik ei direkte omsetjing frå det same originalspråket til dansk.

For sjølv ei direkte omsetjing mellom to språk er vanskeleg nok: Vil ein i den konkrete samanhengen (der me omsette frå dansk/svensk til esperanto) «pritaksi» (evaluere), «interpreti» (tolke) eller «prognozi» (prognostisere) noko, når den danske versjonen seier «vurdere de fremtidige udviklingstendenser»? Kva ligg i ordet «vurdere» i den samanhengen? Den svenske versjonen sa til samanlikning «tyda framtida utveckling».

Implisitt (men ikkje nemnt med eitt ord på seminaret): Kor god og kor nøyaktig vert omsetjinga dersom ho skal gå i to steg? Når den som omset vidare frå bruspråket kanskje ikkje eingong kjenner originalspråket og har høve til å leite etter bodskapen ved å samanlikne med originalen? Her i denne gruppa kunne me i det minste samanlikne dansk og svensk.

Diaspora

Dansande sosiolingvist

Ein diaspora er det når ei folkegruppe bur spreidd omkring utanfor heimlandet sitt, t.d. jødane. Diasporaanalogien haltar litt når ein snakkar om esperanto, men har òg noko føre seg med tanke på felles historiske referanserammer, felles språk (til skilnad frå den jødiske diasporaen) og felles kulturelle referanserammer, t.d. visse forfattarar og musikkgrupper.

Dette handla den eine førelesinga på kongressuniversitetet om på måndag, med mitt gamle fag sosiolingvistikk på timeplanen. I alle fall det som fanst av fag innimellom alle jødevitsane. Føredragshaldaren, Tsvi Sadan, var nykonvertert jøde frå Japan, og avslutta med å danse ein jødisk dans for oss. Som med optimalitetsteorien var det også her to oppfylgingsseminar, og også her var det mogeleg å ta eksamen i regi av vitskapsakademiet i San Marino (AIS). Korleis eventuelle kandidatar fekk det til, torer eg ikkje å lure på eingong.

For det fyrste oppfylgingsseminaret, som var på tysdag, gjekk med til å orientere tilhøyrarane om jødedom, her medrekna at føredragshaldaren i realiteten hevda monopol på kva det går ut på å ta religionen sin på alvor. Og sidan eg interesserer meg også for religionar, var også dette kjempeinteressant: Me fekk vite ein heil del om korleis det er å konvertere til jødedom («kom tilbake om eit år»), og korleis ein må lyde reglane i Guds lov, medrekna dei mange tilleggsreglane som detaljregulerer dagleglivet heilt ned til om ein kan rive sundt eit papirark på laurdagar eller ikkje. Me fekk også vite at ein gjerne bør vere på den trygge sida dersom ein er i tvil om ein regel er oppfylt, t.d. feire sabbat to dagar dersom ein er i tvil om tidssona, osb. Sjølv bruker føredragshaldaren kippa konstant, berre for å vere på den trygge sida, sånn i tilfelle han kjem ut for ein situasjon der hovudet etter Guds lov må dekkjast til. (I mangel av noko så praktisk som kippa kan ein også bruke papir, si eiga hand eller noko anna.) Me fekk også høyre mange jødevitsar frå jødisk hald (det var mange jødar til stades, og dei hadde ein god porsjon sjølvironi), men sosiolingvistikk var det altså ikkje, og stort sett snakka alle i munnen på kvarandre. Les Judiths skildring av denne seansen, seier eg berre.

Det var veldig hyggjeleg og interessant, men me gjekk ikkje på den siste samlinga i serien.

Måndagskonsertar

Carina, Nataŝa og Ĵomart

Dei store kjendisane i Esperantujo (Esperantoland) hadde god rutine både på å avgrense seg i tid og på å variere programmet. Og av kjendisar er det for min del Ĵomart og Nataŝa som ragar høgst. Deira musikk vart eg kjend med då Universala Kongreso vart lagd til Bergen i 1991 med 2400 deltakarar. Visene deira fekk i år delvis fylgje av dottera Carina. Og medan nettavisa Libera Folio korrekt påpeiker at Zamenhof-teltet (hovudforsamlingssalen) mangla skikkeleg akustikk, og at det var for stor avstand mellom publikum og scena (fordi det skulle vere kongressball der på måndagskvelden like etter konserten), vil eg leggje til at kvaliteten på musikken deira kan vege opp for dei fleste dårlege forhold. [Youtube.] Publikum kan tekstane og melodiane, og eg kunne mime til fru Judith at… nei forresten, det seier eg ikkje. 🙂

Ei lita stund var me på ballet, før me utpå kvelden tok føtene fatt og gjekk til bytorget, der Białystok-filharmonien, operakoret og solistar framførte ein del esperantosongar (med tekstar av William Auld) og til slutt fjerde sats frå Beethovens niande, også denne på esperanto. Flott stemning med polakkar og esperantofolk, og med konferansierar som snakka både polsk og esperanto. Og sidan Judith nemner at eg filma litt med mobilkameraet, kan eg jo leggje ut opptaket her:

Mygg

Chanajki Klezmer Band

Tysdagskvelden sikta me oss inn på ein 45 minutt lang klezmer-konsert i Zamenhof-teltet kl. 20.00–20.45, etterfylgd av eldteater utanfor teltet klokka 21.00.

Ettersom klezmer-konserten starta kl. 20.30, ein halvtime forseinka pga. førre arrangement, måtte me forlate dei svingande, austaskenasiske rytmene eit kvarter før tida for å nå eldteateret. Der ute var det massevis av hissig, polsk mygg. Og tida gjekk. Etter 45 fullførte minutt med konsert kl. 21.15 var det framleis ikkje eldteater, og etter ei stund fekk me vite at me måtte nok vente på at konserten skulle ta slutt, slik at alle kunne få med seg eldteateret.

Myggen var som sagt hissig, og stemninga var ikkje lenger på topp. Ein tyskar i nærleiken utbraut: «Ho ve! Tiuj kuloj! Tiuj polaj kuloj! Ili estas fikuloj!» Då lo me godt. For det tyder: «Æsj, fy! Desse myggane! Desse polske myggane! Dei er…» Ordet «fikuloj» er høgst tvitydig. Det kan tyde «hersens myggar», oppbygt av avleiingsformativen fi- (hersens), rota kul (mygg), ordklassemarkøren o (som markerer substantiv, og som dermed er obligatorisk i alle substantiv) og fleirtalsendinga j. Men ein fikulo (her altså i fleirtal, fikuloj) kan også vere ein person (ul er avleiingsformativ à la ing i norsk dumming, kloking) som er mest oppteken med å fiki. Hakket sterkare ein ein forfikulo, som eigentleg er eit saksedyr (lat. forficula), men som i folkeleg esperanto rett og slett kan omsetjast til engelsk med ein som skal fuck off, ut ifrå oppbyginga for (bort) + fik + ul + o. Og då har eg vel sagt nok om den saka.

Den etter planen 45 minutt lange konserten var ferdig kl. 21.45, ein time etter planen, med ein halvtime med ekstranummer i tillegg til den like store forseinkinga. Då hadde myggen ete opp dei fleste av oss som hadde passa tida og som framleis gadd å vente (nokre hadde byrja å gå). Men me som heldt ut, angrar ikkje, der me stod fremst mellom publikum:

Eldteateret var Tolkien-inspirert (til dels også med slik musikk). Eldjentene og eldgutane gjekk rundt med alveøyro der dei sjonglerte med eldkulene sine, slukte eld, pusta eld, det hang lykter omkring, elles var det stupmørkt, og me rygga litt då dei kom mot oss med bestemt blikk og bles eld ut or munnane sine så me kjende varmen berre ein meter unna.

Sidan fann eg fire myggstikk på fingrane på venstre hand, eitt myggstikk på tilhøyrande handledd, eitt stikk i andletet, og i tillegg litt på høgre hand. Heldigvis hadde eg hatt på meg langbukser. Mygg var det over heile byen, og apotekarane sa at det var ekstremår i år.

Judiths bloggpost om dei same dagane finn du her. I neste bloggpost om esperantoferda er det onsdag og fridag på kongressen.

– – –

[Esperantoferd 2009: 1. Warszawa – 2. Til Białystok – 3. Dei fyrste kongressdagane – 4. Zamenhofs fødeby – 5. Dei siste dagane – 6. Heim – 7. Kortversjonen – Epilog: Vandalar]

Read Full Post »

Også ein måte

– Judith, hugsar du den fluga som plaga oss i dag tidleg? sa eg i går kveld før me la oss.

– Ja.

– Ej veit karr ho vart av.

– Stakkar. Det va’ no å en måte å dø på.

Fluga hadde sett seg på rullegardina.

Read Full Post »

Åge-konsert

Fru Judith lokka meg med på Åge-konsert på torget på laurdagskvelden. I farten gløymde eg at me som har eit sivilisert forhold til øyro våre, eigentleg ikkje bør utsetje oss for slikt (altså konsertar, sjølve musikken er OK). Men i alle fall oppdaga eg denne gongen kvifor volumet er så inni hampen oppskrutt på slike evenement.

Det er fordi at klientellet der, i dette tilfellet 15 000 betalande, er sett saman slik at ca. 17 kjem for å høyre musikk. Resten kjem for å drikke øl, brennevin (på lommelerke), røykje, stinke, elles oppføre seg som karikerte utgåver av russ (altså ikkje som ekte russ), og framfor alt snakke. Men ettersom det er musikk der, må dei gaule for å høyre kvarandre. For at dei 17 som kom for å høyre musikk, skal høyre musikken, må altså volumet skruast opp til det er musikken som vinn.

Som gretten, sutrande og fisefin gamal gubbe vil eg likevel gje fyrstepremien til dei tre gutane som var komne for å kose kameratsleg med kvarandre i heftig varierande kroppsstillingar, og dulte både kvarandre og omgjevnadene i ein konverserande ringdans medan dei kom med plutselege tilrop og balanserte ølbegeret på kreative måtar, helst i høge posisjonar. Slikt kravde litt konsentrasjon frå dei nemnde omgjevnadene. Etter ca. nitti minutt flytta dei på seg då i alle fall éin av dei fekk seg ei å kysse på. Som kompensasjon fekk me ein jentegjeng med rusbrus og miljøtilpassa stemmeband å forhalde oss til. Det fekk meg til å tenkje på klubben til Tommy og Tigern.

Bortsett frå dette var det ein fin konsert, som til og med hadde eit ortografisk mysterium å by på: Kvifor «Levv’a livet» med apostrof? Til vanleg vert ap’strofar stappa inn der noko er teke bort, og i folkeortografien vert apostrofen også stappa inn mellom røter/stammer og suffiks når desse elementa fylgjer ulike ortografiske normer. Det hot’aste dømetipset no for tida er konstruksjonar som «DRM’en» (normert: hottaste, DRM-en). Men i «levva» er jo ikkje noko fjerna og ikkje noko lagt til.

Eg har ein hypotese på lur, men av frykt for å verke endå meir sutrete enn eg allereie verkar, seier eg det ikkje høgt. I alle fall ikkje på norsk. Sed do, la hipotezo estas ke la a-sufikso laŭ intuicio estas sentata kiel fremda elemento, kvankam ĝi ja estas tute ordinara infinitiva sufikso kiu eĉ troviĝas en laŭnorma norvega lingvo. Kontraste, estas malfacile imagi ke oni skribus ekz. «lev’e» en dialekto kun e-sufikso, ĉar ĉiuj jam konas la ortografian reprezentaĵon «leve». Oni eble povas diveni kial. Og berre så det er sagt, dette var ei kvalifisert gissing på grunnlag av fagleg interesse for den mystiske apostrofen, og ikkje eit utslag av alderdommeleg grettenskap og indignasjon over ungdommen no til dags. Etter det eg veit, er eg framleis yngre enn Åge.

Men det omtalte volumet var barbarisk. Musikken overdøyvde rett og slett seg sjølv. Det er ikkje stort meir enn eit par veker sidan me var på ein utekonsert med samanliknbar (men langt frå identisk) musikksjanger i Polen, og der høyrde me musikken utan å måtte amputere øyro etterpå.

Read Full Post »

Sint lingvist. Voff.

Eg tillèt meg å sakse ei sak frå Language Log.

Der har nemleg Geoff Pullum skrive ein bloggpost som osar så sterkt av forakt for forskingsjournalistikken at ein berre må lese vidare. Saka handlar om eit oppslag i Daily Telegraph som hevdar: «Dogs as intelligent as two-year-old children». Pullum tek til motmæle:

Dogs are not as bright linguistically as a human two-year-old. But what is true is that dogs have the same general intelligence and ability to detect bullshit as the average Science Correspondent for the Daily Telegraph or BBC News.

Avisa påstår at visse hundar er i stand til å forstå tydinga til 250 ord. Dette vert avvist av Pullum, som gjer framlegg om at journalisten heller burde ha spurt hundepsykologen om kva det går ut på å «forstå kva eit ord tyder». Evidensen for påstanden om språkleg oppegåande hundar er nemleg at visse hundar spring og hentar ein ball når nokon roper «ball». Pullum lurer difor på om hundar er i stand til å forstå adverb som «surreptitiously», og vidare kvifor hundetestord alltid er substantiv (t.d. «ball») eller verb som skal utløyse ein eller annan fysisk aktivitet som hunden er dressert til, som t.d. å hente noko:

Why is it always nouns and verbs triggering trained physical actions like fetching? I understand the noun «turd», but if you say [it] to me I don’t run to try and find one.

Noko som kanskje skil korleis menneske bruker språk, frå korleis hundar responderer, ja. I ein tidlegare bloggpost om eit liknande oppslag om den same hunderasen for fem år sidan avslutta han slik:

The trained object-fetching behavior of Rico, the border collie that this German research is talking about, has nothing at all to do with understanding language. The behavior is comparable to what you would have shown if you demonstrated that you had trained your goldfish to swim to a given object in its tank when you showed it a card with a given letter of the Greek alphabet. By all means attempt that too, if you think it would be interesting science. But don’t bring it to me for my approval under a headline saying Research Shows Goldfish Can Read Greek, that’s all!

Ein kan sjå Pullums utbrot i samanheng med den allmennlingvistiske forståinga av at lydar kan vere uttrykk for språk, men ikkje er språk. Heller ikkje bokstavar er språk. Språk i den språkvitskaplege tydinga dreier seg ikkje om dresserte koplingar mellom ein lyd (eller eit anna sanseinntrykk) og ei handling, men om kompetanse i meir abstrakte men systematisk variable strukturar (grammatikk i vid tyding, t.d. at me straks skjønar skilnaden på hundetestord og ordtesthund, sjølv om me ikkje har høyrt orda før). Om det er god nok evidens til å snakke om språk når ein hund responderer ved å hente ein ball når me seier «ball» til hunden, slik han er opptrena til, så er det også god nok evidens til å snakke om språk når synet av ein småtrist Jardar ved snophylla får kona mi til å kjøpe snop, slik ho er «opptrena» til. Dette ville ha vorte ei veldig laus og diffus avgrensing av eit kjerneomgrep som «språk» med tanke på at ein altså snakkar om vitskaplege eksperiment her.

På ei anna side, når lingvistar som alle andre har eit lettvint forhold til kilogram og kallar dette eit mål for tyngd (det er eigentleg eit mål for masse, 1 kg er 1 kg også på månen, sjølv om tyngda målt i newton er berre ein sjettedel der), så kan ein heller ikkje vente at psykologar med hundar som spesialitet, og heller ikkje forskingsjournalistar utan språkfagleg konsulent, heilt av seg sjølve skal bruke ordet «språk» på ein måte som akkurat yrkesgruppa lingvistar er fullnøgde med. Slik fungerer det rett og slett ikkje her i livet. At det er skilnad på daglegtale og fagsjargong, burde kanskje lingvistar til og med vere dei fyrste til å hugse.

Men Language Log tilrår eg gjerne, om ikkje anna så for den faglege underhaldningsverdien og mang ei aha-oppleving.

[Bilete: René Gómez, GNU-lisens. Original her.]

Read Full Post »

Vemodig skuldertap

Orion med Betelgeuse

Betelgeuse skal smelle, fortel Knut Jørgen Røed Ødegård på Bang i rommet. Orion skal gå gjennom ein dramatisk operasjon, og skuldra vil aldri verte som før. Det vil seie, Betelgeuse har kanskje allereie smolle, det tek berre eit halvt tusenår før me ser det her på jorda. Det spesielle for oss som lever i dag, er nettopp at me kan kome til å sjå det i vår generasjon, nærare sagt innan fem år.

Dei gamle grekarane såg opp mot stjernehimmelen og fortalde om sin Orion frå generasjon til generasjon. Så vart det vår tid, og ikkje berre har folk slutta å tru på historiene om jegeren Orion som Zevs plasserte mellom stjernene. Nei, me skal også få sjå at den sterkaste stjerna i stjernebiletet, α Orionis, går til grunne i ein kjempesmell.

Dei gamle heltar varer ikkje evig, men vil omsider få problem med ein eller annan kroppsdel. Og i Orions tilfelle er det altså skuldra.

[Foto: Anton, Wikimedia Commons, GNU-lisens. Lett modifisert av Jardar. Original her.]

Oppdatering 15.2.2011: Sjølvsagt var dette for godt til å vere sant. Men tabloide saker sel jo best, ikkje sant. Nettstaden forskning.no melder: Stjernesmell på mediehimmelen.

Read Full Post »