Polfarar

Er det noko som er sikkert etter ferien i Sverige, så er det at eg skal ikkje på ekspedisjon til fots i Antarktis. No skal det til mitt forsvar seiast at det var motbakke heile vegen, og at det er mi eiga skuld alt saman. Eg er likevel ikkje sikker på om det siste kan brukast til mitt forsvar, men jau kanskje, for det tyder på at dette var ein heltedåd og ikkje galskap.

For saka var altså at vi hadde vore i Sundsvall,  og på veg heim sikta vi oss inn mot Sveriges geografiske midtpunkt, som er midtpunkt dersom vi seier at midtpunktet er det punktet som ein kan balansere ein todimensjonal projeksjon av Sverige på etter å ha teke Öland og Gotland og pressa dei heilt inn til svenskekysten.

I alle fall, GPS-en tok oss bort frå hovudvegen, deretter bort frå den vegen som ikkje var hovudveg, og til slutt oppover ein smal veg som skulle ta oss heilt opp til… Hæ? Har du sett. Då det var 1,3 km igjen å køyre, møtte vi snø. Djup snø.

Judith spurde om vi berre skulle snu, men eg, overmodig som eg var, meinte at hallo, no er vi 1,3 km frå Sveriges midtpunkt, og så skal vi snu? 1,3 km er som heimanfrå og til… Ja, avbraut Judith, det er som frå hotellet til butikken vi gjekk til i dag, og tilbake.

Sjekkar GPS-en før vi legg i veg på ubrøytt veg.

Skilnaden var sjølvsagt at til butikken var landskapet flatt og snøfritt. Judith ymta frampå noko om snøføret, men eg høyrde ikkje på.

For å gjere ei lang historie kort: På veg til butikken hadde eg spurt eit par gonger om det var langt igjen å gå. På veg oppover mot toppen av Flataklocken ropte eg andpusten men triumferande ut for kvar gong GPS-en fortalde at det var 50 meter mindre å gå. Heilt til Judith måtte overta GPS-en fordi eg fraus på fingrane.

Ikkje hadde eg stillongs heller.

Gjennom den fyrste svingen prøvde eg å ta ein snarveg. Innersving, altså. Ikkje utanfor vegen, men likevel utanfor der snøen var hardpakka av skutersporet. Eg enda med snø til midt oppover høgre låret og måtte krype for å få meg opp att, og deretter få hjelp til å kome meg over til gangbar skare igjen.

Og etter mange fleire svingar, la oss kalle dei motsvingar sidan dei gjekk oppover, der eg heldt meg på overflata fordi Judith passa på at eg ikkje tok snarvegar, kom vi sigrande  i mål på toppen av Flataklocken, vart gripne av kraftig vind, gjekk nokre steg opp i tårnet, men snudde medan vi framleis hadde fotfeste.

Målet i sikte

Og slik gjekk det til at eg vart kurert for alle potensielle planar om å verte polfarar. Det vil seie. Vegen nedover igjen var jo mykje enklare. Eg utbraut entusiastisk at slik skulle alle landskap ha vore: unnabakke! Kanskje det finst slikt i Antarktis òg?

I sin bloggpost om opplevinga, «Sveriges Mitt i ødemarka», fortel Judith om møtet vårt på nedturen med familien som var på opptur, med to ungar i fortropp, ei forfrosen mor i midten og ein like forfrosen far til slutt. «Er det langt igjen?» spurde mora, og fekk vite av oss at det er berre to svingar igjen og at det er kraftig vind der oppe.

Og då vi til slutt sat i bilen igjen, var humøret på topp, og fantasiane om å verte polfarar var likevel ikkje skrinlagde. I alle fall ikkje dersom eg kan setje meg i ein bil med varmesete når eg treng det.

Read Full Post »

Kj-lyden igjen

I førre bloggpost såg vi på den korrekte kj-uttalen i ord som kjole, kjenne og liknande. Dette var sjølvsagt aprilsnarr. Vitskapen prøver å skildre og eventuelt forklare dei fenomena som finst, og vurderer ikkje om det eine fenomenet er meir korrekt enn eit anna fenomen (vitskapen er deskriptiv, ikkje normativ). Dermed vil ingen som forskar på lydar, hevde at sj-uttalen, den meir tradisjonelle «kviskra j»-uttalen eller altså tsj-uttalen er meir feil (eller meir korrekt) enn noko anna.

Norsk skule har dessutan sidan 1878 vore pålagd av Stortinget å respektere «Børnenes eget Talesprog» så høgt at til og med «Undervisningen i Almueskolen saavidt muligt meddeles» på dette.

Det som derimot er sant, er at /ç/ («kviskra j») er sjeldsynt i verdssamanheng, og at /c͡ç/ («tsj») er mykje meir vanleg. I ei stor oversikt over lydeiningar i 451 språk (UPSID) finst /ç/ oppført for 21 språk, /ʃ/ (sj) står oppført for 189 språk, medan «tsj»-lydar som /c͡ç/, /t͡ʃ/ og liknande står oppførte for til saman ca. 222 språk, avhengig av teljemåte.

Det er også verdt å nemne at frå eit vitskapleg perspektiv framstår lydendringa frå /ç/ (kj) til /ʃ/ (sj) som alt anna enn tilfeldig slurv (ein annan artikkel: pdf-fil, sjå særleg avsnitt 5.2). Noko anna er at ord som i dag har kj-lyd, hadde ein heilt annan uttale på norrønt, nemleg ein heilt vanleg k. Ord som kjenne og kysse var på den tida kenna og kyssa, begge uttalte nettopp med k, ikkje med kj.

Og til slutt: For oss som har den nemnde tsj-varianten (eg er sunnmøring), er det rart å sjå den kviskra j-en omtalt som «kj-lyd» overalt. Mange av oss synest heller han høyrest ut som ein, ja nettopp, som ein slags sj-lyd.

_____
Relatert:
Kjell à la Storm

(Parallellposta her.)

Read Full Post »

Korrekt kj-lyd

Frå materiellet som skal brukast i etterutdanninga av norsklærarar. Klikk for større versjon.

Alle veit at det er feil å uttale kj i ord som kjole som sj (sjole). Men nye forskingsresultat viser at også den uttalen som tidlegare vart rekna som korrekt, er feil. Dette vil få konsekvensar for opplæringa i norsk skule frå komande skuleår av, etter initiativ frå Språkrådet og Utdanningsdirektoratet. Informasjon om etterutdanning av norsklærarar vert sendt ut til skulane denne veka.

Den hittil korrekte uttalen av kj har vore ein såkalla palatal frikativ, som er vanleg i store delar av landet, til dømes i austlandsk og trøndersk. I lydskrift vert han stava [ç]. Men no viser det seg at også denne uttalen er feil. Mellom anna er lyden ikkje noko meir enn ein kviskra j, og det er heilt feil å bruke ein kviskra j i ord som kjole, eller for den saks skuld kjenne og kysse. I eit tverrspråkleg perspektiv ser vi også at denne lyden finst i relativt få språk.

Den uttalen som seglar opp som den korrekte, er tsj-uttalen som finst i fleire vestlandske og nordnorske dialektar, altså omtrent den same lyden som ch i engelske ord som chair. Også austlandsk har denne lyden i tydeleg uttale av ord som tsjekkisk, og i uttrykk som ritsj ratsj filibom-bom-bom. Den vanlege «kviskra j»-lyden i kj-ord som kjole og kjenne er ein dårleg og slapt uttalt variant av tsj-lyden.

Tsj-uttalen er ein såkalla affrikat. I lydskrift vert han ofte transkribert som [c͡ç] (engelsk gjerne som [t͡ʃ]). Denne lyden er mykje meir anerkjend på verdsbasis, han har akustisk optimale kvalitetar, og framstår som ein svært tydeleg lyd.

Forskings- og utgreiingsarbeidet har vorte utført av ein komité samansett av verdas fremste ekspertise på språklydar under leiing av fonetikkprofessor Tone Ana Kruse, og i samarbeid med Noregs Mållag.

(Parallellposta her.)

Oppdatering: Kj-lyden igjen

Read Full Post »