Nye versjonar av tastaturoppsetta

Tastaturoppsettet «Utvida norsk» for Mac finst no i versjon 2.4. Det kan lastast ned gratis, klikk her. Med dette oppsettet kan ein skrive ikkje berre dei vanlege norske teikna, men også teikn som ð đ ŧ ĉ č ŋ ņ ŭ ǿ → 👍 ⌘ ⌥ ⇧ og mangt anna. Versjon 2.4 inneheld nokre mindre endringar: Ein feil er retta, komma på numerisk tastatur vert no punktum når ein held nede ⇧ slik som på nyare oppsett frå Apple, og stor ẞ er litt meir tilgjengeleg enn før. Førre versjon er omtalt her.

Også IPA-tastaturoppsettet med lydskrift er oppdatert, no versjon 2.3. Det kan lastast ned gratis, klikk her. Nokre nye teikn er lagde inn, m.a. kombinerande pluss over (nyttig for å modifisere teikn med underlengd) og heva schwa (ᵊ). Førre versjon er omtalt her.

IPA-oppsettet: Med tasten ⇧ nede vert desse teikna tilgjengelege.

Read Full Post »

Mistenkte kraftig formant

På biletet ser vi ei melding som politiet sende ut på Twitter i 2015, og som eg las med stor undring den gongen. Eg forstod rett og slett ingen verdas ting dei fyrste sekunda. Noko seier meg at fleirtalet av lesarane her på bloggen ikkje kan forstå kvifor dette vart så vanskeleg.

Eg har teke utskrift og vist denne meldinga til fleire, og det er eit veldig klart mønster i fagprofilen til dei som må tenkje seg om ein ekstra gong.

Her er svaret for dei uinnvigde: Då eg las den twittermeldinga, hadde eg store problem med å forstå kvifor politiet mistenkte ein kraftig formant.

For språkvitarar er ein formant ein akustisk energitopp i talesignalet. Ein kan litt enkelt seie at når vi uttaler ein «i» og ein «a», så er dei litt som to forskjellige akkordar i musikken (dette var eigentleg veldig forenkla sagt). Kvar av vokalane er nemleg oppbygd av ei blanding av ulike lydfrekvensar. Ulike frekvenskombinasjonar gir ulike vokalar. Korleis desse frekvensane oppstår i taleorgana, skal eg ikkje gå inn på.

Det neste biletet er ei framstilling frå den fonetiske programvara Praat, som fekk i oppdrag å teikne spektrogrammet (frekvensoppbygginga) av stemma mi medan eg sa «iiiii» og deretter «aaaaa» (lydskrift: [iːː] og [ɑːː]), med glidande overgang mellom dei. Opptaket er til saman ca. 3,2 sekund langt, vist frå venstre mot høgre, og oppover har vi det undersøkte frekvensområdet frå 0 til 5000 Hz (til samanlikning sa eg dette med eit monotont stemmeleie på ca. 137 Hz, som svarer til ca. ciss/dess i vesle oktav). Eg har teikna inn raude piler for dei to lågaste formantane, som heiter F1 (den nedste av dei) og F2, og som er viktige for å høyre skilnad på desse vokalane. Kvart av dei mørke banda bortover på biletet svarer til ein formant i språklydane. (Teksten «Frequency (Hz)» og «Time (s)» er flytta litt for å kome med i biletutsnittet.)

Pilene viser dei to nedste formantane medan eg seier «iiiii» og «aaaaa».

Formantar er ein eigenskap ved vokalar og nokre konsonantar, utan at eg skal gå noko nærare inn på dette. Sidan det berre er to vokalar her, var dette eit etter måten enkelt spektrogram.

Det finst dei som arbeider med slike ting meir på det jamne. Personleg bruker eg slikt fyrst og fremst som støtte for å «lese» kvar vi er i eit talesignal, t.d. kvar ein språklyd sluttar og neste byrjar. Slik ser spektrogrammet ut når eg seier «burettslag» sakte og nesten overtydeleg:

Ordet «burettslag».

For oss språkfolk er formantar ein del av akustisk fonetikk. Det var folk med kompetanse i fonetikk og fonologi som måtte tenkje seg om ein ekstra gong då eg viste dei twittermeldinga frå politiet. Vi såg straks fagtermen, som vi har eit mykje tettare forhold til enn det å formane.

Read Full Post »

IPA-tastaturoppsett 2.2

I lengre tid har eg flikka på ein ny versjon av IPA-tastaturoppsettet, og etter at eg fekk på plass ein ny versjon av Utvida norsk på føresommaren, har det gått radigare med IPA-oppsettet òg, og eg har fått prøvt ut nokre betaversjonar undervegs. No er versjon 2.2 her.

Tastaturoppsettet kan lastast ned her.

Oppsettet gjer at ein kan skrive IPA-lydskrift direkte på Mac-tastaturet. Ein kan sjølvsagt i staden bruke løysingar med teikntabellar og klikke på einskildteikn der, men nokre av oss som skriv mykje lydskrift når vi fyrst er i gong, kan synast det er greiare å bruke tastaturet. Til dømes kan ein få ʃ ved å trykkje ⇧S, eller ein kan finne ʂ på ⌥S. Oppsettet er tilpassa norske Mac-tastatur, slik at ein t.d. finn teiknet æ på nettopp Æ-tasten.

Med tasten ⇧ nede vert desse teikna tilgjengelege. Raude tastar er daudtastar, som ikkje lagar teikn direkte på eiga hand, t.d. tasten ^.

Dei veldig store endringane i IPA-oppsettet har det ikkje vore i 2.2, men litt er det. Lat meg nemne dei viktigaste. (Og hugs at ein treng fontar som støttar desse teikna for å kunne lese dei, så om noko ser rart ut, kan der vere derfor.)

Symbol med diakritiske teikn vert laga på dei same måtane i denne versjonen som i førre, anten teiknet er førehandskomponert i Unicode, slik som [ê] (trykk ^, som er ein såkalla daudtast, og deretter e), eller skal setjast saman der og då, som [æ̂], altså æ med kombinerande cirkumfleks (trykk æ, deretter ^, deretter det som til vanleg er anten apostroftasten eller «mindre enn»-tasten).

I IPA er det slik at dersom eit diakritisk teikn skal stå under eit bokstavteikn, men så har bokstaven underlengd, så kan det diakritiske teiknet i staden skrivast over bokstavteiknet: Ustemd [n̥] men ustemd [ɡ̊]. Støtta for slikt har vorte utvida litt i denne versjonen, m.a. for teikna «meir runda» og «mindre runda»: [y͗ y͑].

Det har òg kome til nokre ekstra parentesar i oppsettet, og dei ulike pilene og tonesymbola har vorte enklare tilgjengelege.

Det er lagt inn nokre ekstra extIPA-teikn for taleforstyrringar, t.d. Ⓕ for usikkert identifisert frikativ, oɡ nokre ekstra VoQS-teikn for stemmekvalitet, t.d. ꟿ for spasmodisk dysfoni. Og til detaljkontrollen på det typografiske planet er det lagt inn to teikn, word joiner og zero width non-joiner, som er nærare omtalte i bloggposten om nye Utvida norsk, og som òg sjølvsagt er nemnde i «read me»-fila.

Tastaturoppsettet kan lastast ned her.

For dei som ikkje alltid vil skrive IPA på tastaturet, men som gjerne klikkar i tabellar, kan eg tilrå IPA Palette, eller den OS-uavhengige nettressursen til Weston Ruter.

Ein gammal bloggpost av relevans: Lydskrift på Mac.

Read Full Post »

Utvida norsk 2.3

Endeleg, og etter ein liten periode med privat utprøving, er versjon 2.3 av tastaturoppsettet Utvida norsk på plass, og ligg klart til nedlasting. Tastaturoppsettet fungerer på Mac, og gjev tilgang til dei vanlege teikna frå det ordinære norske tastaturoppsettet, men har i tillegg mange andre teikn, slik at det vert lettare å skrive ulike språk direkte på tastaturet. Vil ein skrive teikn som ð þ ǫ đ ŧ č ĉ ā ŭ ǿ ǘ ł ʒ ņ ń ż ½ ¼ → ⌘ ⌥ ⇧, så er det berre å taste i veg. Det er ikkje alle latinske skriftteikn som er dekte, men nokså mange av dei.

Siste versjon av oppsettet kan lastast ned her: Klikk her.

Fyrste versjonen av oppsettet laga eg i 2003, ni månader før Apple kom med sitt «Norsk utvidet». I Utvida norsk 2.3 er det 1125 ulike teikn og andre utputtar.

Denne versjonen av tastaturoppsettet har m.a. nokre mindre justeringar i plasseringa av visse teikn. Til dømes har stor ß (ser ut som ẞ, dersom du har ein font som støttar teiknet) vorte offisielt tillaten i tysk, og ligg lettare tilgjengeleg på tastane no enn i førre versjon av oppsettet.

Mellom dei 58 nye teikna i tastaturoppsettet finst m.a. nokre nye bokstavar, fleire pilsymbol, og ein kan taste komponentane i store parentesar, både runde parentesar, firkantparentesar og krullparentesar, og tilsvarande for sum-teiknet og integralteiknet. Til dømes for venstre rund parentes og for sum-teiknet: ⎛ ⎜ ⎝ ⎲ ⎳

Nokre av dei nye teikna som ikkje er bokstavar, men som eg sjølv bruker i mi eiga tasting til tider, er avhakingsteikn ✓, tommel opp 👍, peikefinger ☞ (desse to er mellom pilsymbola) og dei to teikna word joiner og zero-with non-joiner. Begge desse to siste teikna er usynlege, og sikkert uinteressante for dei fleste som sit attmed eit tastatur, men eg skal seie litt om dei fordi eg sjølv bruker dei av og til:

Teiknet word joiner held saman tekst på venstre og høgre side av seg. Personleg bruker eg dette teiknet for å hindre linebryting etter skråstrek eller bindestrek eller anna som har den eigenskapen. Dette er særleg aktuelt for meg dersom eg skriv lydskrift mellom skråstrek, t.d. /mɑːt/. Det innebygde tekstsystemet på Mac vil nemleg ved linebryting la det fyrste skråstreket stå att på den eine lina medan resten av transkripsjonen kjem på neste line. Macen veit jo ikkje at skråstreket i det tilfellet vert brukt i fagformalisme. For å hindre slik linebryting er det berre å stappe inn word joiner imellom. Det same kan vere aktuelt etter bindestrek t.d. når ein skriv ei frittståande bøyingsending som -er.

Det andre av desse to usynlege teikna, zero-width non-joiner har som effekt å halde to teikn frå kvarandre, t.d. om ein vil unngå ligaturar. Plassert mellom eit mellomrom og eit teikn som t.d. skråtrek vil det også sikre at når word joiner held skråstreket saman med teksten etter, så vil ikkje dette trekkje med seg føregåande ord til neste line.

Dette var berre litt i full fart om nokre nye saker i versjon 2.3. Eg blogga om versjon 2.1 av tastaturoppsettet for rundt ni år sidan, og fortalde meir den gongen om kva dette handlar om: Skriv mange språk.

Siste versjon av oppsettet kan lastast ned her: Klikk her.

Eg har planar om å oppdatere andre tastaturoppsett òg, særleg IPA-oppsettet (lydskrift), men eg torer ikkje å gje nokon tidsprognose akkurat no, for det er så mykje anna å hengje fingrane i. Eg håper eg får tid snart.

Read Full Post »

Hundre år etter fonemet

I dag, 4. mai 2017, er det akkurat 100 år sidan Daniel Jones for fyrste gong brukte termen «phoneme», altså fonem, i den tydinga som folk kjenner i dag. Ein hundreåring er sjølvsagt ikkje akkurat siste skrik lenger, men av ulike grunnar lærer ein framleis om fonemet her og der, og det er mange språkfolk som har eit nært og godt forhold til det. Fonemet er ein svært viktig del av historia til fagfeltet fonologi. Mellom dagens fonologar har fonemet likevel for ein stor del gått av moten.

Det er fleire grunnar til at fonemet gjekk av moten, men det kan oppsummerast med at språk rett og slett ikkje oppfører seg heilt slik som fonemmodellen skulle tilseie.

Noko av dette gjeld sjølve det å ha fonemet som eit mellomnivå mellom det leksikalske nivået (slik som ord og andre element er lagra i det mentale ordtilfanget) og overflata/allofonnivået/«uttalenivået». Andre sider av saka gjeld t.d. den meir allmenne førestillinga om kva ein språklyd eigentleg er for noko.

Eg har skrive ein ørliten artikkel om kva som ligg i dette meir i detalj, og kva som har skjett i dei hundre åra som har gått etter at fonemet kom til verda. Det skal seiast her at eg er korkje norsklærar, lærar eller norskfagleg av meg, men skal ein nå eit fagleg orientert publikum som ikkje allereie er godt kjende med stoffet, og som heller ikkje allereie er så spesialiserte at dei berre er interesserte i heilt andre ting, så er bladet Norsklæreren/Norsklæraren ein god stad. Så i nr. 1/2017 stod artikkelen «Når verktya endrar seg: hundre år etter fonemet». Som det høver seg, var dette sjølve jubileumsnummeret av bladet, ettersom Landslaget for norskundervisning fyller 40 i år, så det eine jubileet fekk verte markert med eit anna.

Artikkelen er attgjeven som resten av denne bloggposten. Det er avklart med opphavleg publiseringskanal at eg har lov til å leggje ut artikkelen på denne måten. Nokre få vil kjenne att delar av teksten: Ein tidleg kladd stod i studenttidsskriftet riss for tre år sidan, med eit opplag på 100 (eitt hundre). Takk til Jan K. Hognestad for råd om framstillinga i delar av den endelege versjonen (ein fotnote med takk fall ut då teksten kom på prent). Ein pdf av den prenta versjonen ligg her.

– – –

Når verktya endrar seg: hundre år etter fonemet

Av Jardar Eggesbø Abrahamsen
Opphavleg publisert i Norsklæreren 1/2017 s. 213–219.

Fonemet fyller 100 år i 2017. Dei fleste som har studert språk, har lært om fonem, men i fonologisk faglitteratur i dag finn ein knapt fonemet nemnt. Her skal vi sjå litt forenkla på noko av det som har endra seg sidan fonemets glansdagar.

Fonemet

Dei to lydane [tʰ] og [d] er ulike nok til at dei kan skilje mellom tydingane til dei norske orda [tʰiː] ‘ti’ og [diː] ‘di’. Då seier vi at desse lydane i norsk sorterer under ulike fonem, som vi gjerne kan transkribere praktisk som /t/ og /d/. Eit fonem har fleire allofonar, dvs. konkrete uttalar, som vekslar mellom å representere fonemet sitt. Til dømes har /t/ allofonar som [tʰ], [t] og meir til, avhengig av nabolydar og plassering i ordet, og avhengig av presisjonsnivå i presentasjonen vår.

Termen «fonem» har tradisjonar heilt tilbake til 1870-talet, men med eit noko varierande innhald (sjå Dresher 2011 for ein gjennomgang). I vår moderne tyding har fonemet sterke band til strukturalistisk lingvistikk, og skal ha vorte brukt om lydfamiliar med distinktiv funksjon fyrste gong den 4. mai 1917 av den vidgjetne britiske fonetikaren Daniel Jones (1881–1967), jf. Jones (1967:260f).

Fonemet i denne tydinga har hjelpt oss med å skilje mellom konkrete lydar (fonetikk) og strukturane i lydsystema (fonologi), og er såleis ei uhyre viktig oppfinning i den språkvitskaplege faghistoria.

Problem med fonemet

Likevel dukka det snart opp problem med modellen. Eitt av dei mest kjende er nøytralisering, når to fonem vert uttalte på den same måten. Til dømes er /g/ og /k/ ulike fonem, og kan skilje mellom adjektivet trygg med [g] og imperativen trykk med [k]. Nøytralisering av denne fonemskilnaden oppstår når /g/ i trygt og /k/ i trykt vert uttalte likt som [k] pga. t-en som kjem etter dei: Brannvesenet fekk katten [trykt] ned. Eit problem her var at når skilnaden mellom to fonem vert oppheva, slik at dei høyrest like ut og dermed ikkje lenger i seg sjølve kan skilje mellom tyding, så kjem dette i konflikt med korleis fonemet er definert og avgrensa som nettopp tydingsskiljande ulikskapar.

Ein fann løysingar på dette. Likevel fekk ein aldri heilt bukt med at skotta mellom fonema ikkje er vasstette. Om vi skal tillate oss å hoppe over detaljane: Til dømes vil ei stemtheitsveksling som i bøyinga try[g] – try[g]e – try[k]t (trygg, trygge, trygt) også handle om at ordet som del av bøyinga vekslar mellom to røter, fonemisk /tryg/ og /tryk/, eller eventuelt transkribert /tryg/ og /tryK/, der stor /K/ symboliserer eit nøytralisert fonem. Vekslinga mellom dei to røtene /tryg/ og /tryk/ i ulike bøyingsformer kunne då reknast som ei veksling mellom ulike fonem, sidan /g/ og /k/ er forskjellige nettopp på fonemnivået. Dette er det vi tradisjonelt kallar ei morfofonologisk veksling, for det handlar om eit samspel mellom morfologi og fonologi: Ordbøyinga fører til fonemveksling og dermed til at ordet vekslar mellom to fonologisk ulike røter. Så langt er alt vel.

Men på ei anna side finn vi samstundes den tilsvarande stemtheitsvekslinga mellom t.d. bergensk tve[ʁ]e og tve[χ]t (tverre og tvert), med stemd og ustemd skarre-r. No har det seg slik at stemd og ustemd skarre-r berre er to uttalevariantar (allofonar) av eitt og same fonem /r/. Dette bergenske tilfellet ville då vere ei reint fonologisk avhengig uttaleveksling (også kalla allofonveksling), sidan stemd og ustemd skarre-r ikkje er separate fonem. Den morfologiske rota /tvær/ er altså fonologisk konstant, og har dei same fonema heile tida, berre med litt forskjellig uttale i dei ulike bøyingsformene, avhengig av korleis nabolydane verkar inn. Vekslinga i uttale av fonemet /r/ er dermed ei sak for fonologiske uttalereglar åleine, og påverkar ikkje dei morfologiske forholda, sidan rota er fonemisk konstant.

Slike forhold skapte problem for analysemodellen. Eitt og same fenomen, i vårt tilfelle stemtheitsassimilasjon ved /t/, måtte forståast som to urelaterte prosessar, knytte til ulike nivå i språket: morfofonologisk fonemveksling i tilfellet «trygt», fonologisk allofonveksling i tilfellet «tvert». Og dette var berre eitt av problema med fonemmodellen, om enn kanskje det mest kjende problemet. Sjå t.d. Dresher (2011:256ff) og Carr & Montreuil (2013:79ff) for djupare drøftingar.

Slikt gav då ei uhaldbar forståing av korleis språk oppfører seg, og situasjonen hadde oppstått fordi modellen har eit fonemnivå mellom det leksikalske nivået (korleis orda er lagra i det mentale ordtilfanget) og allofonnivået (uttalen). I løpet av 1960-talet førte dette oss over i generativ fonologi, med Chomsky og Halle (1968) som klassikaren. Kort sagt finst ikkje det mellomliggjande fonemnivået lenger. Røter som trygg og trykk er lagra mentalt, i den «underliggjande repesentasjonen», med sine respektive /g/ og /k/ (skråstrek i formalismen tyder altså noko anna no enn tidlegare), men så kjem /g/ i visse fonologisk definerte situasjonar til overflata som [k], utan at dette får andre konsekvensar enn nettopp det.

Segment eller ikkje

Å avskaffe fonemnivået løyste ein del problem. Men fonologisk teori sleit framleis med ein annan arv frå faghistoria: segmentet. Eit segment er ei lydeining, i fonemmodellen altså eit fonem eller ein allofon. Tanken hadde vore at segmenta, fonologisk sett, kom på rekkje og rad som klart avgrensa lydeiningar, omtrent som bokstavar i alfabetiske skriftspråk. Kvart segment kan rettnok analyserast som oppbygt av massevis av såkalla trekk, slik som stemtheit, nasalitet og artikulasjonsstad, men desse trekka held seg på plass innanfor det segmentet som dei utgjer.

Illustrasjonen her er ein tradisjonell såkalla trekkmatrise som viser fonologiske trekk som ein kunne rekne som involverte når vi skal lage segmentet /n/. Detaljane kan variere litt mellom analysane, og trekka har til dels andre etikettar enn den «stemde alveolare nasalen» som vi er vane med frå fonetikken. Men poenget her er at trekka held seg samla og innanfor segmentet, at eit segment er eit segment, og ferdig med dét.

Det er berre det at språk ikkje oppfører seg heilt slik.

John Goldsmith kom med sin autosegmentale representasjonsteori i 1976, og sjølv om mykje i fagteorien har endra seg sidan den gong, er hovudbodskapen framleis: Segmentet er ikkje ein bunt med trekk som alltid høyrer saman. Trekka, til dømes nasalitet, stemtheit og artikulasjonsstader, samarbeider om å lage det som vi oppfattar som segment, men trekka kan også leve sine eigne liv. I staden for éin streng med ferdige og klart avgrensa lydar kan ein enkelt sagt rekne med parallelle og separate men tidssamordna sjikt med lydbyggjesteinar, altså trekk. Dermed vert det klassiske segmentet litt tvilsamt.

Eit fenomen som illustrerer den sjølvstendige rolla til trekk godt, kan vere nasalar i lombardisk, eit romansk språk i Alpane, her Milano-dialekten. Vi skal sjå på korleis sjølve nasaliteten oppfører seg der, og skal ikkje bry oss om andre einskildtrekk (analysen min her er noko forenkla og utnyttar ikkje dei nyaste verktya, som ville ha gjeve ein nesten motsett prosedyre; takk til Jørgen G. Bosoni for milanesiske uttaledata):

Språket har ein litt spesiell nasal konsonant, la oss kalle han /N/, som i akkurat denne dialekten berre kan opptre i stavingsopptakt, dvs. til venstre for vokalen, og då med uttalen [n]. Hokjønnsforma av adjektivet ‘god’ er [ˈbuna] med [n] til venstre i stavinga [na]. Vokalen [a] her er bøyingsendinga for hokjønn. I hankjønn finst ikkje den endinga, og ein kunne ha venta [ˈbunː] eller liknande (lang [nː] av urelaterte grunnar), men det er ikkje dette vi får. Hankjønnsforma er i staden [ˈbũː] med nasal vokal. Mesteparten av den nasale konsonanten vert altså utelaten, men sjølve nasaliteten finst likevel, og legg seg på vokalen.

Ei klassisk segmentbasert tilnærming ville vere meir komplisert, for dersom nasaliteten t.d. er ein del av konsonanten, så må ein framleis forklare at det er den synkrone og fonologisk motiverte konsonantutelatinga som utløyser vokalnasalering. Med strengt avgrensa segment skulle det å utelate konsonanten også ha utelate nasaliteten, men det skjer jo ikkje her. Det viser seg òg at vokalen vert nasalert berre når konsonanten ikkje er der, dette heng altså saman. Når vi av ulike grunnar har former der ein nasal konsonant til samanlikning framleis er til stades, som i [ˈʃima] ‘fjelltopp’, [ˈʃimː] ‘fjelltoppar’, [ˈanː] ‘år’ (sg. og pl.) og altså [ˈbuna], får dialekten heller ikkje nasal vokal. Alt i alt lever nasaliteten sitt eige liv, og vekslar i former som [ˈbuna] og [ˈbũː] mellom å vere knytt til ein konsonant og å vere knytt til ein vokal, alt etter kva som er tilgjengeleg i den aktuelle posisjonen i stavinga.

Også norsk språkhistorie har døme på trekk som ikkje held seg innanfor segmentet sitt, t.d. omlydar, slik som eintalsforma strand mot fleirtal strender. I dag er dette ei reint morfologisk vokalveksling. Men den historiske bakgrunnen for denne vokalvekslinga finn vi i den urnordiske fleirtalsforma som kan rekonstruerast som strandiʀ. Det fanst ein fonologisk finesse på den tida som gjorde at den fremre vokalen /i/ i endinga påverka den bakre vokalen /ɑ/ til å verte uttalt som ein fremre vokal à la [æ]. Den regelen finst ikkje lenger, men dei historiske forholda er i dag gjenspegla av «e» i strender. På den tida var altså ikkje den fremre kvaliteten til /i/ avgrensa til sin eigen vokal. Liknande fenomen med vokalar som på visse vilkår påverkar kvarandre på avstand, finst i det synkrone språksystemet i mange nolevande språk.

Både einskildtrekk og grupper av trekk kan vere aktive i fonologiske prosessar i ulike språk, og det finst mange døme på slikt som vil vere vanskeleg eller meir omstendeleg å behandle i strengt lineære modellar, der ein lyd er ein lyd, finst på éin avgrensa plass, og ferdig med dét. Segmentomgrepet er likevel praktisk å bruke, og det finst gode faglege grunnar til å ta vare på det. Ikkje minst finst fenomen som metatese, altså lydomskifting, som då kross vart til kors i delar av skandinavisk, eller når born vil ta på seg stølvane. Skal segment skifte plass på slike måtar, treng vi at segmenta faktisk finst i språkstrukturen. Men vi veit altså at det fiks ferdige og klart avgrensa segmentet ikkje er heile historia.

Og om det då skulle verke framandt at lydane altså ikkje treng å vere faste og einskaplege klumpar med fonologiske trekk, så tenk på dette: I taleorgana finn vi den fonetiske kjelda til stemtheit på ein heilt annan stad enn kjelda til nasalering, osb. Det skulle ikkje overraske at ein kan finne spor av dette også i dei mentale representasjonane av lydsystemet, altså fonologien. Trekk- og segmentteori har forresten òg utvikla seg mykje dei siste førti åra, dette er ikkje dekt av gjennomgangen over.

Prosodi

Tonale vekslingar har vore viktige i fagutviklinga: Norsk er rettnok ikkje eit tonespråk, men har tonar. Tenk på den stigande tonen i vokalen i austlandsk sol, mot låg + høg tone i sola. Tonane her er ikkje knytte til vokalane men til stavingane, og i sol er låg + høg berre pressa saman på éi staving. Tonane lever altså sitt eige liv. Tonane er rettnok avhengige av å ha stavingar med lydar (segment) for å kunne høyrast, men dei kan fordele seg på desse stavingane avhengig av kor mykje lydmateriale som er tilgjengeleg. Det vert altså ein parallell til det lombardiske dømet med nasalar over.

Og sameleis som i dømet med nasalar over, så er det vanleg i tonespråk at ein tone overlever sjølv om stavinga (vokalen) skulle forsvinne, t.d. i ewe (Ghana): Possessivpartikkelen /ɸé/ er leksikalsk spesifisert for å ha ein høg tone, markert med akuttaksent i lydskrifta. Men partikkelen misser vokalen sin når substantivet etter byrjar på vokal, t.d. /awu/ ‘klede’, som berre har låge tonar. Dermed finst ikkje den stavinga lenger som skulle hatt høg tone. Men til saman vert dei to orda i fellesskap likevel uttalte [ɸáwu] i samanhengande tale, med høg tone frå den sletta vokalen, men no plassert fremst i substantivet (Motte 2013:80 og personleg). Vokalen frå det fyrste ordet vert altså utelaten, men tonen finn seg ein annan vert.

Med autosegmental teori fekk vi på kjøpet ei solid utvikling av prosodisk teori også meir generelt, altså trykk, tonar, moraer, stavingar og større prosodiske domene. Vi har fått verkty til å analysere trykkplassering, intonasjon (setningsmelodi) og meir. Det lombardiske dømet over var eit samspel mellom stavingsstruktur og segmentalfonologi.

La oss ta endå eit døme frå norsk: I mange norske dialektar uttaler ein den bundne forma båten som båt’n [¹boːtn̩] med stavingsberande [n] i siste staving, utan vokal. Det er derimot ikkje mogeleg å lage ei trykksterk staving utan vokal på norsk: Smått om *snn fekk eg *vndt i *tnna mi.

Dette òg er eit spørsmål for prosodien, i dette tilfellet det som fagsjargongen kjenner som ulike sonoritetstersklar for staving og fot (Zec 2003). Dette handlar om kor mykje klang, etter visse faglege definisjonar, som trengst for å få ei staving sånn generelt, kva som trengst for å få meir spesifikt ei trykkstaving, og eigentleg meir til. Slikt varierer frå språk til språk, men i norsk er det altså slik at trykkstavingane insisterer på å innehalde ein vokal (mykje klang), medan trykklette stavingar kan nøye seg med visse slags klangsterke konsonantar (mindre klang enn vokalar). Igjen har vi altså eit samspel mellom prosodi og einskildlydar.

Stoda i dag

Fonologisk teori har vorte stendig meir typologisk orientert, og dreg såleis vekslar på innsikter frå ulike språk – og på allmenn fonetikk og andre fag – for å forstå kva som skjer. Dei siste litt meir enn tjue åra har ein også byrja å gå bort frå fonologiske reglar (at /g/ vert til [k] i ordet trygt fordi /t/ dikterer det), og har teke i bruk eit optimalitetsteoretisk rammeverk (at /g/ vert til [k] fordi dette er den minst uheldige løysinga i den aktuelle situasjonen) med eit meir direkte forhold til dei innebygde kreftene i fenomenet menneskespråk, uavhengig av kva syn ein måtte ha på trekk og segmentstruktur.

Eg skal ikkje utdjupe teorien i dette, anna enn at det dreier seg om å kartleggje dei språkspesifikke styrkeforholda mellom ulike og presumptivt universelle krefter i språket som kan trekkje i kvar si retning. I dag kan ein knapt lese fonologisk faglitteratur utan å forhalde seg til optimalitetsteori.

Kvar vart det så av fonemet på vegen? Det finst framleis i kulissane, særleg på innføringsnivå og i språkfag der ein ikkje ser for djupt på den fonologiske materien. Fonemet kan nemleg vere nyttig til sin bruk, m.a. gir det praktiske innleiande oversyn over lydsystema i språk, og er ein viktig del av faghistoria. Ein må berre hugse at modellen hadde sine klare grenser og gav eit problematisk bilete av korleis språk oppfører seg. Slik vil det alltid vere med vitskaplege modellar, og også dei nyare teoriane og analysemodellane har sine utfordringar. Det skulle berre mangle.

Litteratur

Carr, Philip & Montreuil, Jean-Pierre 2013. Phonology. 2. utg. Houndmills: Palgrave Macmillan.

Chomsky, Noam & Halle, Morris 1968. The Sound Pattern of English. New York: Harper and Row.

Dresher, Elan 2011. The Phoneme. I Marc van Oostendorp m.fl. (red.): The Blackwell Companion to Phonology. Volume I: General Issues and Segmental Phonology. Wiley-Blackwell, 241–266. (På nett her.)

Goldsmith, John 1976. Autosegmental Phonology. Doktoravhandling, MIT. New York: Garland Press, 1979.

Jones, Daniel 1967. The Phoneme. Its Nature and Use. Tredje utgåve. Cambridge: W. Heffer & Sons.

Motte, Mercy 2013. Vowel Hiatus Resolution in Ewe. Masteroppgåve. Trondheim: NTNU, Department of Language and Literature. (På nett her.)

Zec, Draga 2003. Prosodic Weight. I Caroline Féry og Ruben van de Vijver (red.): The Syllable in Optimality Theory. Cambridge University Press, 123–143.

– – –

Tidlegare bloggpostar om fonologi med relativt fagleg vinkla innhald, men hakket meir popularisert enn dagens bloggpost, er mellom anna:

Skrik (20.11.2009) • Å gjere vestlending av statsministeren (15.12.2011) • Makaber onstag (23.4.2012) • Eit optimalt jubileum (1.7.2013) • Å gjere austlending av statsministeren (14.2.2016) • Meir her: språk

Read Full Post »

Å gjere austlending av statsministeren

For nokre år sidan skreiv eg ein bloggpost om korleis ein kunne få dåverande statsminister, osloensaren Jens Stoltenberg, til å høyrast ut som vestlending. Eg tok nokre sekund frå ein nyårstale han hadde halde, justerte tonefallet i aktuell fonetisk programvare, og la lyden tilbake i videoen. Bloggposten, som elles snakka om den vitskaplege nytten av slike manipulasjonar, gjorde ei viss lukke, om enn meir som underhaldning enn som vitskap, og ei tid seinare kom også NRK og bad om å få bruke dei femten sekunda i eit innslag i programserien Dialektriket.

No før helga fekk eg ei ny utfordring. Ein kollega skulle bruke den gamle Stoltenberg-manipulasjonen min i undervisninga, men etterlyste også det motsette: Kan dagens statsminister, bergensaren Erna Solberg, gjerast til austlending?

Lat oss prøve.

Éin av skilnadene på bergensk og austlandsk tonefall er litt enkelt sagt at nokre av tonane i språket er oppned. Der ein vestlending når toppen, når ein austlending botnen, og motsett. Og så er det sjølvsagt meir innfløkt enn som så, for i tillegg er det også ulikt korleis toppane, botnane, vegen mellom dei — og andre element i setningsmelodien elles — oppfører seg. Vi veit ein del om dette, men eg skal ikkje utbrodere det her.

Manipulasjonen i videoen over har nokre kompromiss her og der, og er vel ikkje perfekt, men dei eg har spurt om resultatet, svarer at no snakkar ho ein slags austlandsk med skarre-r. Somme vil heimfeste henne så langt sør som til området rundt Arendal. Andre seier at dette vart eit rart knot, ein bergensar som prøver å snakke austlandsk men som ikkje får det heilt til.

Det fortel oss likevel noko interessant. Språket er fullt av fenomen både i einskildlydar og i språkstrukturane generelt. Vokalar, konsonantar, ordbøying og meir til er viktig når ein skal lære språk, og det er viktig i fagdisiplinar som talemål (dialektlære og nærskylde vitskapar). Prosodi, altså tonar, trykk og ein del anna slikt, har tradisjonelt spelt ei av dei mindre rollene, i alle fall i lærebøker av ymse slag. Men så ser vi at i det spontane medvitet vårt er prosodien likevel vel så viktig: I denne videoen er det berre tonefallet som er manipulert, likevel er det nok til å flytte talaren over fjellet og til ein annan landsdel.

Kan eg tillate meg å nytte høvet til å seie at prosodi er ein viktig disiplin? Og som nemnt førre gong er det to fag involverte her: Det eine er lingvistikk med fagområdet fonologi, som ser på lyd-grammatikken, i dette tilfellet korleis språk (dialektar) bruker tonefall ulikt. Det andre faget er fonetikk, som ser på dei konkrete språklydane, her den akustikken som ligg bak det tonefallet vi høyrer.

Personleg kom eg til å tenkje litt på Jon Gelius då eg sat og laga Solberg-manipulasjonen og plutseleg såg han på Dagsrevyen. Han er frå Arendal. Men ein vert jo gjerne litt miljøpåverka, og dette går vel i begge retningar, slik vi kan sjå når Gelius intervjuar Solberg:

Det er ikkje alltid at akustikken i originalsignalet gjer det lett eller mogeleg å manipulere så godt som ein vil, og det kan ein høyre, men det var artig å prøve.

Her er for ordens skuld klippet frå nyårstalen med originalt tonefall, og bak denne lenkja finn du heile talen.

Og her er Dagsrevy-klippet med originalt tonefall, den fulle sekvensen vart henta her:

Read Full Post »

Språkfeil

Det har vore litt snakk den siste tida om korleis språket forfell, og kor dårleg kompetanse norskspråklege har i norsk. Så då er det kanskje på tide sånn smått om senn at eg òg seier noko om det med nokre kjapt samanraska døme.

Kj-lyden

Språket forfell ikkje, det endrar seg. Når folk meiner at språket forfell fordi det finst folk som bruker sj-lyd i staden for kj-lyd, så er eg freista til å kvittere: No må folk lære ungane sine skj-lyden! For det er trass alt skilnad på å gje nokon ein sjekk (pengar) og å gje noko ein skjekk (gjere skakk). Og nei, eg spøkjer ikkje, for på klassisk sunnmørsk vert skj [çc͡ç] uttalt annleis enn både sj [ʃj] og kj [c͡ç].

Men lydsamanfall har skjedd før, som då eit þak [θɑk] (det motsette av golv) fall saman med (det å ta eit ɡodt) tak. Og det gjekk bra. Det er ingen som vert forvirra om nokon seier til taktekkjaren: «Kan du ta eit tak i dag?» At ulike ord høyrest like ut, homonymi, er eit fenomen som finst i alle språk. Ein fiskar fiskar fiskar, og det er heilt uproblematisk.

Særskriving

Det vitnar heller ikkje om dårleg språkkompetanse om nokon skriv «sports gnålinga» i staden for «sportsgnålinga». Sjølvsagt, kan ein seie, fordi rettskrivingskompetanse er noko anna enn språkkompetanse. Men det finst også eit anna aspekt her. For tenk på det: Samansette ord er for det fyrste sette saman av ord, men for det andre finst ordgrensa framleis inne i samansetjinga og har effektar på språket.

Eit døme: På «standardnorsk» landar trykket som oftast på siste eller nest siste stavinga i det usamansette ordet, t.d. universitet med trykk på tet og student med trykk på dent. Men ein universitetsstudent får trykk på den siste stavinga i forleddet, tets, ikkje i etterleddet. Språket forheld seg altså framleis til ordgrensa inne i det samansette ordet og klarer å identifisere universitets som forledd. – Eit anna døme kunne vere aspirasjonen i brus[tʰ]opp ‘brus-topp’ men ikkje i brus[t]opp ‘bru-stopp’, ein variasjon som er avhengig av kvar ordgrensa går inne i samansetjinga (m.a. fordi denne igjen får konsekvensar for stavingsgrensa).

Orda i ei samansetjing er slegne saman til eitt ord. Men dette samansette ordet er altså for det fyrste laga av mindre ord, og desse orda har for det andre ikkje fått oppheva grensa seg imellom totalt, sjølv om rettskrivinga sløyfar mellomrommet der.

Så ja, det finst folk som kan finne på å skrive «universitets studenten» og «sports gnålinga», men dei ville neppe ha strødd rundt seg med «sportsgnåli nga». Og om dette skulle vitne om noko som helst, så måtte det heller vere solide intuisjonar om korleis det samansette ordet er oppbygt. Dette er det motsette av påstanden om at særskrivarar har dårleg språkkompetanse.

Å skrive «sports gnålinga» heile tida vitnar kanskje ikkje om at ein er supersterk på å praktisere samansette ord skriftleg i tråd med det produktet som heiter norsk rettskriving (eit produkt som same kva ikkje kan fange opp alle språkstrukturar heilt nøyaktig), men det er eit anna spørsmål. Uhell kan vi dessutan alle ha.

Og for ordens skuld: Samansette ord er sjølvsagt ikkje berre to ord, dei er også to ord i eitt. Nettopp derfor vert samansette ord skrivne i eitt i norsk rettskriving. Det er skilnad på ein gammal ost og ein gammalost.

(Eitt av kriteria er at «gammal ost» har to hovudtrykk og «gammalost» eitt. Men kor mange hovudtrykk er det som regel i ordet «absolutt»? Frå eit fagleg perspektiv er ikkje fenomenet ord alltid like beint fram!)

Typografisk greie

Vertikal orddeling utan bindestrek

Men skrifttradisjonar er meir enn ortografi, det er også typografi med sine verkemiddel for lesbarheit og estetikk. Til dømes er det vanleg, avhengig av skrifttype, å lage ligatur av f og i (som i ordet fisk) ved å føre dei nærare kvarandre og sløyfe prikken over i-en, utan at det vert feil av den grunn, og titlar o.l. står gjerne med berre store (eller berre små) bokstavar. Typografi vert eit eige lag oppå ortografien, og kan stundom overstyre denne. Og akkurat no er vel tidspunktet for å understreke at eg ikkje kan det faget, men eg veit altså at det finst.

Oppstusset rundt særskriving har dessverre også retta seg mot typografiske forhold, ved at dei ivrigaste har blanda saman fenomena særskriving og orddeling: Det er eigentleg rimeleg stovereint med vertikal orddeling utan bindestrek i titlar o.l. som går over fleire liner på bokomslag, plakatar osb., når bindestrek kan verke forstyrrande. (Lenkje, sjå siste avsnitt.)

Eit kjent døme er Norsk / rett / skriv / nings / ordbok, utan mellomrom men altså med eitt element på kvar line på bokryggen (eg bruker skråstrek her for å indikere lineskift). Dette er altså ikkje ein skrivefeil, men er innanfor dei rammene som skrifttradisjonen tillèt. Å stappe inn bindestrek tre gonger under kvarandre her ville rett og slett ha forstyrra det grafiske uttrykket og gjort tittelen mindre lesbar. (Tittelsida med hovudtittel på tre liner har derimot éin bindestrek: Norsk / rettskrivnings- / ordbok.)

Også tidsskriftet Språknytt skreiv i si tid namnet sitt på to liner i tittelhovudet, delt vertikalt utan bindestrek som «språk / nytt». Heilt til rettskrivingsmafiaen kom og gjorde slutt på det, og til og med stappa inn stor forbokstav.

Til venstre er tittelhovudet til Språknytt 3/1989. Til høgre nr. 4/1989.

Og/å

Og/å-feil er ein annan gjengangar. Rettskrivinga har sjølvsagt sine normer, men dersom ein absolutt skal jamføre rettskrivinga med språkkompetansen og seie at noko er feil, så er det mogeleg å argumentere for at rettskrivinga er feil. Altså dersom dei to absolutt skal jamførast slik, og det er ikkje alltid like lurt.

«Og» og «å» vert begge uttalte som «å». Ein skuleregel seier at dersom vi kan setje to verb i preteritum, så er det «og» som gjeld mellom dei, men dersom det andre verbet vert hengande etter i infinitiv, så er det «å», og dessutan kan «å» brukast berre framfor infinitiv. Til dømes: Han gjekk og klaga, for han likte å klage. Derfor heiter det også: Han ville gå og klage.

Men prøv dette: Han prøvde å gjere det. Det skal ha «å», ikkje sant? Det er berre det at det er fint mogeleg å kome med oppmodinga prøv og gjer det med begge verba i imperativ (uttalt «prøv å gjer det»). Regelen seier at vi skal skrive den å-lyden som «å» pga. preteritumstesten, men samstundes kan vi jo ikkje skrive «å» framfor ein imperativ som «gjer»: prøv å gjer det. «Å» kan vi skrive berre framfor infinitiv. Prøv å gjere det går sjølvsagt òg an, men prøv og gjer det med begge verba i imperativ fungerer minst like fint.

At det som vi stavar «og» eller «å», ikkje berre tilfeldigvis høyrest heilt likt ut, men at det også finst reelle situasjonar som er i strid med den pene regelen, burde vekkje ein viss mistanke om at kart og terreng ikkje heng fullstendig saman her.

Medan eg skriv dette, finn eg fram ein gammal tekst av Rolf Theil, der han nemner eit parallelt døme med slutt + imperativ, saman med eit anna men liknande fenomen. Han nemner også m.a. at mange kan skifte ut både og og å (som allereie har felles uttale) med det felles ordet også, noko som atter ein gong tyder på at det ordet som vi uttaler som «å», er eitt ord, ikkje to. Men det ordet kan altså vekselvis sideordne (stavemåte «og») og underordne (stavemåte «å»).

Då/når

Av og til vert det også klaga over då/når-feil. Men berre det at det trengst ein hugseregel som «den gongen då, alle gongene når», tyder jo på at skriftspråksnormene og det verkelege språket er i utakt. I munnleg norsk er det ikkje heilt uvanleg med «når han la seg i natt, var han glad», og det smittar altså over til skrift og irriterer folk, men det fører sjølvsagt ikkje til noka kaotisk samanblanding av «då» og «når». Sjå berre her, stjerna tyder ‘ugrammatisk’. Munnleg norsk kan vere slik:

(1) Den gongen (dei gongene), då la han seg.
(2) *Den gongen (dei gongene), når la han seg.
(3) Når han la seg i natt, var han glad.
(4) *Då han la seg i natt, var han glad.
(5) Når han la seg før midnatt, var han alltid glad.

(3) er ikkje greitt i skriftnorma, (4) er greitt i skriftnorma og i skriftspråksmerkte varietetar av munnleg norsk (t.d. i mitt eige talemål, men eg prøver å skjerpe meg). I skriftnorma vert det sjølvsagt slik:

(1′) Den gongen (dei gongene), då la han seg.
(2′) *Den gongen (dei gongene), når la han seg.
(3′) *Når han la seg i natt, var han glad.
(4′) Då han la seg i natt, var han glad.
(5′) Når han la seg før midnatt, var han alltid glad.

Munnleg fungerer «då» fint som tidsadverbial og «når» fint som subjunksjonal i desse døma, skriftleg fungerer «då» som både adverbial og subjunksjonal her, og «når» som subjunksjonal. Trass i skrifttradisjonane kan ein sjølvsagt ikkje hevde at den skriftlege ordbrukstradisjonen naudsynleg må vere objektivt rettare enn dei språklege intuisjonane som bryt seg mot skrifta.

Fordi at

Han song fordi at han var glad. Dette vert gjerne klassifisert som dårleg språkbruk, for det er nok med berre «fordi». Giss kva det heitte på norrønt. Der hette det fyrir því at, ordrett ‘for det at’, som mange av oss seier den dag i dag.

Dersom språkendring er forfall, så kan vi argumentere for at «fordi» utan «at» er språkleg forfall. Men språkendring er altså ikkje forfall.

Eit privilegium for eliten åleine?

Mesteparten av denne bloggposten har handla om skriftspråk, og det har handla om formalismekunnskap. Det er rimeleg ukontroversielt at skriftspråk er sekundært, det er berre ein måte å skrive ned språk på (sjølv om ein naturleg nok kan utvikle skriftnormer og eigne intuisjonar for skriftnorma). Rettskrivinga er ikkje gudegjeven, og å bryte henne er ikkje ei synd. Dei fleste språk i verda har ikkje eingong skriftspråk, men dei er likevel fullverdige språk.

Frå fagkunnig hald har eg fått forsikringar om at den jamne nordmann skriv betre no enn for hundre år sidan. Men i tillegg har vi altså det offentlege rom. Og eg har sagt dette før, og eg seier det igjen:

Dersom det skulle vere slik at det er litt fleire «feil» i det skriftlege offentlege rom no enn før (og det har eg strengt teke ikkje statistikk over), kva er problemet? Tyder det ikkje berre at det er fleire som bruker skriftspråk offentleg og elles generelt i det daglege no enn før? At skriftspråket ikkje lenger er eit privilegium for den ortografiske (og sosioøkonomiske) «eliten» åleine? At samfunnet både tillèt og krev meir aktiv deltaking frå alle enn før? Ei slags demokratisk utvikling?

Så kva skal vi gjere? Forby delar av folket direkte tilgang til skriftspråk og dagens skriftbaserte samfunnsliv? I alle fall til dess dei har slutta å vere dårlegare formalistar enn oss andre? (Eller «dårlegare enn vi andre», som dei mest normative pedantane ville ha retta det til?) Og kor bra er bra nok?

Det formelle i skriftspråket er éin ting, og det er dette eg har fokusert på her: Formalismekunnskap og språkkompetanse er ikkje det same. – Men eg må få leggje til noko som er vel så viktig: Skrive- og lesekompetanse er meir enn formalismekunnskap. Kollegaene mine innanfor det faget (deira fag, ikkje mitt, takk for samtalen!) nemner i fleng: Er folk i stand til å finne fram til relevant informasjon når dei treng det? Forstår folk kontrakten som dei skal skrive under på? Eller brevet som NAV skreiv? Slikt er mykje viktigare for eit demokratisk samfunn enn å kunne briljere med formalismedetaljar. (Også i min eigen jobbsituasjon: Det er viktigare at studentane klarer å demonstrere fagkompetansen sin, enn korleis dei stavar det.)

Til slutt

Nei, eg er ikkje imot rettskriving og skriftspråkstradisjonar. Lat no skriftspråkstradisjonane leve, dei har ein legitim eksistens og ein verdi i seg sjølve, det har eg sjølv snakka høgt om i andre samanhengar, og eg meiner det av heile mitt hjarta (herved prova: «hjarta»). Dei som skal bruke ei rettskrivingsnorm, særleg dei som har som jobb å gjere det, kan sjølvsagt gjerne prøve å forhalde seg medvite til den norma. Men lat oss ikkje opphøgje rettskrivinga – og reglar som trass alt er ufullkomne skildringar av røyndomen (t.d. den nemnde og/å-regelen) – til noko som i alle situasjonar skal vere viktigare og meir korrekt enn røyndomen sjølv. Samfunnet dett ikkje saman om nokon er uheldig og skriv «og» der dei gamle gubbane definerte at vi skulle skrive «å» fordi eit anna språk skilde mellom «og» og «at» på ein bestemt måte.

Poenget med denne bloggposten har såleis berre vore å seie det vesle at verda har litt fleire nyansar enn t.d. eit skriftspråksorientert formalismerytteri vil ha rom for. Både skrift og tale (og då ikkje berre oldefars tale) har sine verdfulle normer og strukturar, men skrift og grovmaska skrivebordsreglar vil sjølvsagt alltid vere sekundære. Formalismekunnskap er ikkje det same som språkkompetanse. Formalismekunnskap er ikkje eingong det same som skrivekompetanse, har eg lært av kollegaene mine.

Så jamvel om eg òg fyrer av éin og annan normativ kommentar til tider, så eignar eg meg nok betre som lingvist enn som norskpedant. Og samstundes: «Du har sjølv vore ung ein gong,» spøkjer kona mi når eg mimrar om at eg nettopp som ung, norskpedantisk student brukte raud penn på måtar som visstnok skremde vitet av mediestudentane i Volda når dei laga øvingsaviser. Svin på skogen har vi vel alle. Så eg lyt avslutte med: Den gongen når eg var ung, var eg meir påståeleg i forhold til normativitet enn eg er no.

Relatert:
Normativ eller deskriptiv
Korrekt kj-lyd (aprilspøk)
Kj-lyden igjen (2. april)
Kjell à la Storm (meir om kj-lyden)

Read Full Post »

Kvar er trykket?

(Dette er ein ørlite lengre versjon av dagens bloggpost på Språkkalenderen.)

* * *

Helsinki

Det står i pensumlitteratur og grammatikkbøker her og der, og sjølvsagt også i kursmateriell for framandspråklege som skal lære seg norsk: I norsk landar trykket på den fyrste stavinga i ordet, slik som i hane. Og så finst det nokre andre slags ord, særleg lånord, der trykket kan lande andre stader. Døme på dette kan vere universitet, banan og katakombe, medan sofa og konto fylgjer det norske mønsteret. (Her ser eg bort frå dialektar med bannan-uttale, og eg skal halde meg til usamansette og ubøygde ord.)

Men saka er at dei fleste ord i norsk kan skildrast slik (dette er ei kort og noko forenklande oppsummering av dei meir nyanserte arbeida til Gjert Kristofferen og Curt Rice): Trykket landar til vanleg på den siste eller nest siste stavinga, avhengig av om den siste stavinga sluttar på konsonant eller vokal.

Unntak finst sjølvsagt, men tendensen er likevel så sterk at sjølv om Helsinki vert uttalt med trykk på den fyrste stavinga i finsk, så er det vanleg å leggje trykket på den nest siste stavinga når ordet vert uttalt på norsk (dømet er lånt frå Gjert Kristoffersen). Det same fenomenet finn vi i det russiske lånordet babusjka (bestemor). Sjølv voks eg opp og trudde at H.C. Andersen var frå Odense med trykk på den, og eg var ikkje den einaste. Og kvifor diskuterer folk korleis dei skal uttale oregano (trykk på re eller på ga) om det ikkje fanst ein konflikt mellom lågjevande språk og det norske systemet? Den tida eg var student i Volda, var det forresten mang ein medstudent med bokmålsbakgrunn som ikkje tenkte momentant på at «langope» på skiltet utanfor butikken var eit samansett ord, men trudde det var namnet på ei merkeleg matvare. Giss éin gong kvar dei la trykket.

Det er sjølvsagt ikkje feil at hane har trykket på den fyrste stavinga og universitet på den femte stavinga. Men det vert litt som å seie at bilen ligg éin meter frå venstre vegkant på smale vegar og fire meter frå venstre vegkant på breie vegar, i staden for å seie at vi har høgrekøyring.

Tilnærminga med «trykk på fyrste staving, men lånord er annleis» heng saman med ein eldre analysetradisjon. Dagens meir einskaplege generaliseringar såg dagens lys så seint som rundt år 2000. Framstellinga her i denne bloggposten er sjølvsagt noko forenkla.

Read Full Post »

Eit optimalt jubileum

For ei stund sidan skreiv eg ein bloggpost om m.a. ordet makaber og korleis dette eigentleg berre er makabr pluss ein uttaleregel. Eg forklarte at framfor fleirtalsendinga -e går det fint å ha rota makabr, altså makabr-e, men i eintal går ikkje dette. Grunnen er at sekvensen -br har det som heiter stigande sonoritet, og dette er problematisk både i norsk og i mange andre språk.

Det eg ikkje fortalde der, er korleis ein kan analysere dette meir formelt. Tidlegare ville ein sagt at det finst ein regel som stappar inn ein vokal i slike tilfelle, slik at makabr vert makaber. I dag finst det ei meir moderne tilnærming, og då Språkkalenderen opna for ei lita jubileumsmarkering no i juli, kan eg ikkje la høvet gå frå meg til å ta opp tråden også her på privatbloggen. Det som kjem under her, er ei parallellposting av bloggposten Denne månaden i språkhistoria: OT.

Sjølv fall eg for OT ein gong eg trong å finne ut av eit samspel der eit fenomen påverka eit anna fenomen, når alt indikerte at det eigentleg skulle vere motsett. OT løyste floka.

* * * * *

I juli 1993, for tjue år sidan denne månaden, vart optimalitetsteorien formelt lansert i form av ein rapport frå Alan Prince og Paul Smolensky. Då hadde rapporten allereie vore i sirkulasjon sidan april, og ideane bak hadde vore kjende ei tid. Optimalitetsteori, eller OT, fekk fort ein sentral plass i moderne fonologisk analyse. Eit lett gjenkjenneleg typografisk kjenneteikn ved OT er at teorien tradisjonelt bruker peikefingeren ☞ som ein del av formalismen. Også bombe 💣, daudninghovud ☠, trist fjes ☹ og andre symbol dukkar opp frå tid til anna. Med OT reknar ein ikkje lenger med at språket har reglar i tradisjonell tyding, i staden finst det vilkår for språkoppførsel som trekkjer i ulike retningar.

* * *

OT er ein analysemodell, eller kanskje heller eit rammeverk, for analyse av språk, og har altså særleg vorte populær innanfor fonologi. Dette er den disiplinen av språkvitskapen som ser på korleis lydar oppfører seg som eit grammatisk system.

Til dømes, kvifor vekslar rota i ordet makaber mellom makaber og makabr (som i fleirtal «makabr-e»)? La oss leggje til grunn at ordet er lagra i det mentale ordtilfanget som makabr. Framfor fleirtalsendinga -e går dette fint å uttale. Men i eintal vert det stappa inn ein e mellom b-en og r-en i uttalen (og det har funne vegen også til skriftspråket). Dette kjem av at ei eintalsform som makabr, med to stavingar til saman, ikkje ville fungert på norsk på grunn av sluttsekvensen br. Men kvifor vert løysinga absolutt makaber med tre stavingar og ein innstappa e? Kvifor ikkje makab utan r, eller makarb med omsnudde lydar, som ville løyst problemet like effektivt?

Det som særkjenner OT som analysemodell, er at ein ikkje lenger bruker reglar til å analysere slike fenomen, altså typen «dersom stavinga sluttar på -br, så stapp inn ein vokal». I staden finst det ulike krefter i språket som dreg i kvar si retning: «Ikkje slutt på -br og sånt!» lyder det eine kravet, og inviterer til at makabr må reparerast. «Ikkje stapp inn ein vokal!» lyder eit anna krav, og motset seg å hjelpe til med reparasjonen. «Ikkje snu på lydane!» seier eit tredje. «Ikkje slett ein lyd!» Det seier seg sjølv at ikkje alle kan få viljen sin. Dermed vil kampen mellom desse og fleire krav innebere at noko må jenke seg slik at noko anna kan vinne fram. Forma makaber er ikkje perfekt, ho har trass alt forbrote seg mot kravet om ikkje å stappe inn noko, men i denne situasjonen vart dette likevel den beste (den optimale) løysinga.

Mange av vilkåra for språkoppførsel har vi visst om i lange tider, men i OT er dei formaliserte og kan brukast direkte i drøfting og analyse. Der reglar kunne skildre kva som skjer, vil OT-analysen også prøve å forklare kvifor det ikkje i staden skjer noko anna som faktisk kunne vere eit mogeleg alternativ. Med OT er oppgåva til forskaren dermed å finne ut av samspelet mellom dei kreftene som er bygde inn i språket. I dette konkrete tilfellet er det m.a. viktigare å unngå -br og reparasjonsteknikkane sletting og omsnuing enn å unngå å stappe inn ein ekstra lyd.

Ein formalisert illustrasjon av den kjappe og litt uferdige analysen i førre avsnitt kan sjå ut som i tabellen (OT-sjargong: tablået) under. SonSeq er det vilkåret som seier at ei staving m.a. ikkje får slutte på -br, Max-IO seier «ikkje slett», Linearity seier «ikkje snu på noko», og Dep-IO seier «ikkje stapp inn noko». Det seier alltid pang når ein forbryt seg mot noko som språket krev (markert med asterisk). Men når Dep-IO er svakast (illustrert ved å vere til høgre i tablået), har dei andre vilkåra forrang, slik at vi heller får leve med at vi stappar inn den vokalen for å unngå å gjere noko verre.

Det finst mange slike innebygde krefter i språket. Når språk oppfører seg ulikt, kjem det av at samspelet mellom kreftene, altså kva som er viktigare enn kva, er ulikt frå språk til språk, dvs. språka har ulik grammatikk. Fagtermen for slike krefter i språket er forresten constraints på engelsk. På norsk ser vi m.a. betingelse, avgrensing og føring.

Ei popularisert og altså framleis noko forenkla utgreiing om ordet makaber, men utan OT-spesifikk analyse, finn du her. Og til slutt, somme vil kanskje leggje merke til at eg har hoppa bukk over m.a. uttalen ma-ka-br med tre stavingar, som kan finnast i somme dialektar. Men det vart det altså ikkje plass til denne gongen.

Read Full Post »

Kj-lyden igjen

I førre bloggpost såg vi på den korrekte kj-uttalen i ord som kjole, kjenne og liknande. Dette var sjølvsagt aprilsnarr. Vitskapen prøver å skildre og eventuelt forklare dei fenomena som finst, og vurderer ikkje om det eine fenomenet er meir korrekt enn eit anna fenomen (vitskapen er deskriptiv, ikkje normativ). Dermed vil ingen som forskar på lydar, hevde at sj-uttalen, den meir tradisjonelle «kviskra j»-uttalen eller altså tsj-uttalen er meir feil (eller meir korrekt) enn noko anna.

Norsk skule har dessutan sidan 1878 vore pålagd av Stortinget å respektere «Børnenes eget Talesprog» så høgt at til og med «Undervisningen i Almueskolen saavidt muligt meddeles» på dette.

Det som derimot er sant, er at /ç/ («kviskra j») er sjeldsynt i verdssamanheng, og at /c͡ç/ («tsj») er mykje meir vanleg. I ei stor oversikt over lydeiningar i 451 språk (UPSID) finst /ç/ oppført for 21 språk, /ʃ/ (sj) står oppført for 189 språk, medan «tsj»-lydar som /c͡ç/, /t͡ʃ/ og liknande står oppførte for til saman ca. 222 språk, avhengig av teljemåte.

Det er også verdt å nemne at frå eit vitskapleg perspektiv framstår lydendringa frå /ç/ (kj) til /ʃ/ (sj) som alt anna enn tilfeldig slurv (ein annan artikkel: pdf-fil, sjå særleg avsnitt 5.2). Noko anna er at ord som i dag har kj-lyd, hadde ein heilt annan uttale på norrønt, nemleg ein heilt vanleg k. Ord som kjenne og kysse var på den tida kenna og kyssa, begge uttalte nettopp med k, ikkje med kj.

Og til slutt: For oss som har den nemnde tsj-varianten (eg er sunnmøring), er det rart å sjå den kviskra j-en omtalt som «kj-lyd» overalt. Mange av oss synest heller han høyrest ut som ein, ja nettopp, som ein slags sj-lyd.

_____
Relatert:
Kjell à la Storm

(Parallellposta her.)

Read Full Post »