Hipp og brei

Tenk deg at du har eit fotoapparat som tek bilete i formatet 10 × 13. Etter ein ferietur sender du filene inn til ein fotolab for å få papireksemplar av bileta dine som du kan setje i album. Du kryssar sjølvsagt av for at fotolaben skal ordne korrekt papirformat.

Foto: Andrea De Stefani

Tilbake kjem det eit eksemplar som er 10 cm høgt og 15 cm breitt. Den smale kusina di heilt til venstre og den magre fetteren heilt til høgre har vorte påfallande vide og vrengde i kroppsfasongen, medan folket i midten berre er litt tjukkare enn dei skulle vere.

Foto: Andrea De Stefani, modernisert av Jardar

Du tek kontakt med fotolaben og spør om kva i all verda dette er for noko, og får svar:

Nesten alle fotoalbum i dag har plass til fotografi i formatet 10 × 15 cm. Dersom du skulle fått eit bilete tilbake med korrekte proporsjonar, ville du anten fått kvite striper i kantane på fotopapiret, eller du ville fått eit fotopapir som er kortare enn lomma i albumet ditt. I begge tilfella vil du ikkje fått utnytta den plassen som 10×15-formatet gjev. Derfor fekk du automatisk eit bilete med feil proporsjonar.

Du undrar deg over dette, du vil jo at bileta skal ha korrekte proporsjonar. Svaret tilbake til deg er:

Altså, eg ser ikkje problemet. Det er jo sjølve poenget med dagens fotoalbum at dei skal ha plass til 10×15-bilete. Men om du absolutt vil ha originale proporsjonar, så er det jo berre å bøye biletet litt i kantane, late att det eine auget ditt og sjå på fotoet litt på skrå. Dersom du synest dette er tungvint, så kan du vel berre venje deg til at fotoet ser ut som det gjer, vel?

Dette er i dag situasjonen for fjernsynsapparat. Fjernsynsapparata har skjermformat 16:9, men er sjølvsagt også i stand til å syne filmar i det klassiske 4:3-formatet. Apparata har til og med automatisk omskifting av biletformat når signalet kjem frå ei analog kjelde. Men her ligg også aberet: I dei fleste tilfella er denne automatiske omskiftinga ei veksling ikkje mellom 16:9 og 4:3, men mellom 16:9 og eit maltraktert 4:3 som er utstrekt for å dekkje heile skjermbreidda, der folk i biletkanten er unaturleg utpløste og forvridne, medan folk i midten berre er litt meir lubne enn originalen.

Litt på overtid stod det eit tv-apparat i heimen som var så gammalt at det hadde biletrøyr, men så byrja det å verte smått med reservedelar, og noko måtte gjerast. Dessverre var vi godt vane: Denne gamle dingsen, som trass i høg alder hadde skjerm i 16:9-format, klarte å veksle automatisk mellom 16:9 og ekte 4:3 (altså med svarte stolpar på sidene). Men dette var altså ein tv frå 2001, dvs. frå den yngre steinalderen. Dermed vart vi vanskelege kundar.

Dei tenkte sitata frå fotolaben er ikkje heilt mine eige påfunn. Dei er berre lettare omskrivne versjonar av det vi fekk høyre i kontakt med seljarar og teknisk kundestøtte.

For fleire moderne seljarar skjønar ikkje det utdaterte spørsmålet om automatisk veksling mellom biletformata. «Det er jo ein 16:9-tv.» Gamle gubben i starten på førtiåra (altså eg) forklarer at det hadde vore fint å få korrekte proporsjonar utan å måtte trykkje fem gonger på formatknappen på fjernkontrollen for å velje korrekt format manuelt kvar gong eg skifter kanal eller signalkjelde (vi har både SCART-utstyr og analog kabel-tv med skiftande biletformat). Seljaren ser litt forvirra ut, eller som i det eine tilfellet, ser nokså bestemt ut og seier:

Eg forstår ikkje kva som er problemet, for det er jo ein 16:9-tv, og skjermen vert jo fylt. Og det kan du jo venje deg til, vel.

På ynskjelista stod også OK lyd. Dei fleste flatskjermar har som kjent pistrelyd som signaliserer «sjå kor tynn skjermen min er». I valet mellom betre lyd og det å beundre tv-en sidelengs vel gamle folk det fyrste. For å få OK lyd kunne vi sjølvsagt kjøpt oss ein separat lydplanke med eiga straumforsyning og fjernkontroll. Då eg var ung, var slikt integrert i tv-en.

Standardoppløysningsbilete (SD) er ikkje framtida, men fortida vil nok vere samtid lenge enno, både med filmar, SCART-basert utstyr og eit kabelnett som også har analoge kanalar. Så sjølv om mottakarboksar og sånt kan oppskalere frå SD til HD, leggje på svarte stolpar når det trengst, og gje korrekte proporsjonar, så kan det framleis vere eit poeng å ha ein tv som klarer å oppskalere på ein bra måte på eiga hand.

Då vi byrja å undersøkje kva som fanst på marknaden, var det nokre modellar som peikte seg ut med god lyd og fin SD-attgjeving. I bruksanvisninga til den eine modellen (frå Grundig) stod det til og med at apparatet vekslar automatisk mellom 16:9 og 4:3 på analoge signal, noko som rett nok ikkje stemte med realitetane då vi fekk fysisk tilgang vedunderet. Eg skal ikkje gjenta heile brevvekslinga med teknisk kundestøtte her, det held å sitere litt frå då eg spurde om feilen låg i tv-en eller i bruksanvisninga. Svaret (i mi omsetjing frå tysk) var at når det ikkje er eit 16:9-bilete,

så vert biletet strekt ut slik (mindre i midten enn ved kantane) at det vert attgjeve formatfyllande. Vår røynsle er at dette er den innstillinga som dei fleste kundane vil ha. Dersom dette ikkje svarer til Dykkar førestellingar, kan formatet også stillast inn manuelt. Men automatikken fell ut her.

Ja, det var her vi hadde desse fem tastetrykka, då.

Slik går det når ein sit og mimrar. I verkeleg gamle dagar fanst det til og med ein ekte avknapp på tv-en, men no har visst avknapp-gruvene gått tome.

Gamle gubbar jamrar best. Denne gubben klarte til slutt å jamre seg fram til den oppdaginga at Sony har forstått dette med biletformat, og klarer å veksle automatisk. Det finst til og med eigne innstillingar for korleis den automatiske vekslinga skal fungere, så alle kan gjere det på den måten dei liker best. Lyden òg er bra. Avknapp er det så som så med på vårt eksemplar, men det har vi løyst på andre måtar.

Og her kunne bloggposten ha slutta eller til og med gått upublisert i gløymeboka, eit års tid etter at eg kladda han, om det ikkje hadde vore for at Rislappen (tidsskriftet til Risvollan borettslag) uventa kom med ein, eh, illustrasjon på den illustrasjonen eg opna med, nemleg fotoformat:

Faksimilie, Rislappen 1/2011

Det som ser ut til å ha skjett, er at biletet måtte tilpassast formatet til den ledige plassen mellom spaltene i artikkelteksten. Men det som gjer ironien komplett, er at dette tilfeldigvis er eit bilete av redaksjonsmedlemmer i ein lokal tv-stasjon saman med instruktøren på eit fagkurs i eit redigeringsverkty.

Eg innser at den innleiande illustrasjonen min plutseleg ikkje er så usannsynleg likevel, og eigentleg berre vitnar om at eg ikkje fylgjer med i tida.

Read Full Post »

n og m

Her eine kvelden snakka dei på Dagsrevyen om eit politisk parti som hadde gjort det stort i Finland. Samfinländarna, syntest eg dei sa, sjølv om det var litt, eh, utydeleg? Men fru Judith hadde det same inntrykket. Så var dette eit slags samlingsparti? Ein tverrpolitisk samanslutnad av folk som vil gjere noko saman?

Nei då. Vi hadde høyrt feil. Det skjøna vi då vi såg namnet stava i nettavisene etterpå. Dette er nemleg alt anna enn tverrpolitisk, det er eit parti som i namnet sitt hevdar ei eksklusiv innsikt i kva som er ekte finske verdiar: Sannfinländarna.

Grunnen til at vi høyrde feil, låg truleg i at det er relativt vanskeleg å høyre artikulasjonsstaden til nasale konsonantar (slik som m og n). I konsonanten [m] er det lippene som er saman, i [n] er det tunga og tannkjøtet som har kontakt. (Nokre av lesarane vil kanskje føretrekkje om eg skriv at det er tunga og tennene som har kontakt i [n], men den debatten tek eg ikkje her.)

Det er mykje enklare å høyre skilnad på konsonantar som [f] og [s], som har (omtrent) same artikulasjonsstad som respektive [m] og [n]. Og så kjem det i tillegg at dersom ein har ein nasal konsonant + ein annan konsonant, så er desse veldig ofte på same stad i munnen. Dette ser vi t.d. i ord som kronprinsen, som av og til vert uttalt kromprinsen, jf. kjæleforma «krompen»: Sjølv om det «eigentleg» er ein n (tunge og tannkjøt har kontakt), så vert denne lett til ein m (lippene har kontakt) før ein p (lippene har kontakt).

Så då «Sannfinländarna» vart uttalt, var det for det fyrste vanskeleg i seg sjølv å høyre at det var [n] (tunge og tannkjøt), for det andre vart tilleggsinformasjonen frå den etterfylgjande [f] misvisande (tenner og underlippe), med det resultatet at vi oppfatta n-en som ein m (lippelyd). Og ja, eg har sjekka etterpå at det faktisk var n dei sa.

Å høyre feil er ikkje alltid stas. Men å kunne presentere ein hypotese for kvifor ein høyrde feil, gjer livet litt enklare.

Read Full Post »

Bokbrenning

Eg har vitja konsentrasjonsleiren Dachau to gonger: éin gong som barn, ein annan gong som vaksen. Og det er jo gjerne slik at når ein kjem heim frå ein lang tur, så er det visse inntrykk som ikkje vil sleppe taket, og då kan ein vere sikker på at desse inntrykka tok ein ikkje bilete av.

I Dachau hang det eit bilete av eit bokbål frå starten av Hitler-regimet, og saman med biletet stod det eit sitat av den store tyske diktaren Heinrich Heine (1797–1856):

Das war ein Vorspiel nur, dort wo man Bücher
verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen.

På norsk vert det omtrent som så:

Det var berre eit forspel. Der ein brenner bøker,
brenner ein til slutt også menneske.

Kort tid etter at Hitler kom til makta i 1933, vart det organisert bokbål for å brenne såkalla «utyske» bøker. Nazistane hadde teke mål av seg til å definere kva som var eigentlege tyske verdiar og kva som var utysk.

Det vert sjeldan rettsinn og vidsyn når nokon definerer seg til å vere dei einaste som representerer rett og røyndom, og set seg over andre ved å hevde monopol på dei sanne, samfunnsdefinerande verdiane.

Å brenne bøker vert ein audmjukande maktdemonstrasjon, eit signal om hat og forakt. Det vert å symbolsk brenne også dei menneska som har tilknytnad til bøkene. Mellom bøkene som vart brende i Berlin 10. mai 1933, var også bøker av Heinrich Heine. Sitatet av han er i dag å finne på minnesmerket etter bokbrenninga.

Men det var sjølvsagt ikkje denne framtidige bokbrenninga frå 1933 Heine kommenterte. Sitatet er henta frå tragedien Almansor, utgjeven i 1821. For bøker hadde jo brunne tidlegare òg. Dramaet er lagt til det mauriske Iberia, og i kontekst lyder sitatet:

Almansor:
Wir hörten daß der furchtbare Ximenes,
Inmitten auf dem Markte, zu Granada –
Mir starrt die Zung im Munde – den Koran
In eines Scheiterhaufens Flamme warf!

Hassan:
Das war ein Vorspiel nur, dort wo man Bücher
Verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen.

På norsk vert det omtrent som så (utan versemålet):

Almansor:
Vi høyrde at den grusame Ximenes
midt på marknadsplassen i Granada –
tunga mi kan nesten ikkje røre seg –
kasta Koranen i flammene til bålet!

Hassan:
Det var berre eit forspel. Der ein brenner bøker,
brenner ein til slutt også menneske.

Read Full Post »