Pærebrus

Sunnmøringar, romsdalingar og nordmøringar oppfattar seg ofte nok som tre separate folkeferd. Men til liks med Belgia som har kongehuset som samlande element, så har også vi eit felles samlingspunkt: pærebrus frå Oskar Sylte.

No er det ei stund sidan eg sist kjøpte pærebrus i Trondheim. Det var rundt tusenårsskiftet eg ringde til Oskar Sylte Mineralvannfabrikk og spurde om produktet var å få i Trøndelag. Sylte peikte meg vidare til E.C. Dahls bryggeri, og E.C. Dahls bryggeri hadde altså vedundervæska på utsalet sitt på Lademoen. Ettersom eg hadde fått meg bil, vart det nokre turar dit, og slik heldt eg på sånn no og då og frå og til i nokre år. Dette vart likevel litt tungvint etter kvart, mellom anna fordi dei berre hadde halvlitersflasker, og turane tok slutt.

Men når fru Judith og eg fer på tur til Sunnmøre, og har vorte sånn akkurat passe svoltne undervegs, så passar det gjerne med ein matpause i Molde, Oskar Syltes romsdalske heimby. Då vert det mat på ferjekaia med obligatorisk pærebrus, og vi, eller i alle fall eg, føler at vi er komne til sivilisasjonen igjen.

Og no har vi gjort oppdaginga, uvisst kor lenge på etterskot: Meny på Moholt sel pærebrus i flasker på 1,5 liter. Dei sel også ananasbrus, som Oskar Sylte har produsert sidan 1929. Begge sortane er knall. Endeleg har sivilisasjonen kome til Trondheim!

Med sol og grill og ferie kan ein berre konstatere at det er ingenting som kan overgå lukta frå ein gurp (bokmål: rap) som kombinerer pølser, sennep, pærebrus, ketsjup og sprøsteikt lauk.

Og til dei som synest at pærebrus smaker løysemiddel: Gå og vogg.

Å nyte sommarnatta.

Read Full Post »

Esperanto 126 år

(Posta under vignetten «denne veka i språkhistoria» på Språkkalenderen for fire dagar sidan. Eg tek det med på min eigen blogg berre for å ha ein plass å arkivere det.)

Den 26. juli 1887 kom det ut eit hefte på 40 sider i Warszawa. Dette var den aller fyrste læreboka i eit heilt nytt språk, «Lingvo Internacia». Læreboka var på russisk, men ho kom snart ut også på polsk, tysk og fransk, og seinare på fleire språk. Forfattaren var Ludwik Lejzer Zamenhof, han brukte pseudonymet dr. Esperanto, og esperanto vart snart også namnet på språket, der ordet «esperanto» tyder ‘ein håpande’.

126 år seinare er språket framleis i bruk, med nettradioar, tidsskrift, skjønnlitteratur, faglitteratur og musikk. I Noreg har esperantoungdommen løyve til å publisere Pondus-striper på nettsidene sine, og snart kjem det også eit eige Pondus-album.

– Og i flyselskap-mesterskapet i kjip mat har vi her en sikker plass på pallen! – Du er kresen!

Orda i esperanto er stort sett (men ikkje berre) lånord frå europeiske språk, som i setninga «inteligenta persono rapide lernas la interesan lingvon Esperanto». Avleiingar finn vi relativt ofte. Frå «varma» ‘varm’ kan ein t.d. finne varmeta (lunken), varmega (gloheit), malvarma (kald), malvarmeta (småkald), malvarmega (bitande kald), varmo (ein varme), malvarmo (kulde), varmigi (å varme opp), malvarmigi (å kjøle ned), varmiĝi (å verte varm).

Det finst likevel visse konvensjonar for korleis ulike ord og former kan brukast, til dømes er «stacidomo» (bokstavleg: stasjonshus) leksikalisert med den meir spesifikke tydinga ‘jarnbanestasjon’, og avleiinga «rideto» (liten latter) tyder berre ‘smil’. Nye ord dukkar opp som i språk elles: via lån og nydanningar, og dei slår rot via dagleg bruk og massemedia. Denne teksten les du på ein blogo en interreto (blogg på internett). Og ja, trass i alle rykte om det motsette, ein kan vere veldig grov i kjeften også på esperanto. Eg sladdar dette, men dei ivrigaste finn vel ut av det: Iru bugri eĥinon, piĉlekanto! (Gå og rævpul ein kråkebolle, din fitteslikkar.)

Språksamfunnet har fått sine eigne kjendisar og kulturelle referanserammer. I videoen under ser vi viseduoen Ĵomart kaj Nataŝa med publikumsfavoritten «Vagadi sencele» (Flakke mållaust):

Esperantobrukarar møtest og praktiserer språket både på nettet og på ulike treff. Akkurat denne veka går t.d. den årlege Universala Kongreso de Esperanto av stabelen, denne gongen i Reykjavík. Her i Trondheim møtest den lokale klubben annankvar tysdag for å snakke om Tour de France, slektsforsking og andre aktualitetar. Dei som snakkar esperanto, opplever det som like naturleg som om det skulle ha vore kva framandspråk som helst. I somme familiar der esperanto har vorte brukt som daglegspråk jamsides med det lokale språket, har borna vorte to- eller fleirspråklege med esperanto som eitt av språka. Ein av desse er artisten Kim Henriksen, mannen bak esperantoslageren Sola.

Det er ukjent kor mange som har lært esperanto, ettersom det ikkje i seg sjølv medfører at ein hamnar i nokon slags statistikk. Verdsforbundet UEA har medlemmer i ca. 120 land, og har dei siste åra rapportert om mellom 16 og 20 tusen betalte medlemskontingentar, medan Norsk Esperanto-Forbund for tida har rundt 160 medlemmer. I juni 2013 var det mellom 5000 og 6000 brukarar dagleg som logga inn på esperantokurs-nettstaden lernu.net. 476 registrerte brukarar der har opplyst at dei bur i Noreg.
_____
Eg vil for ordens skuld nemne at eg har kjennskap til Pondus-albumet m.a. fordi eg er medlem i den klubben som har assistert med korrekturlesing, og er gift med omsetjaren/utgjevaren.

Read Full Post »

Tigris

Fyrst kastar du opp.
Så nektar vi deg mat.
Så stappar vi deg i buret.
Så tek vi deg med til ei framand dame.
Ho kjenner på deg så det gjer låkt.
Vi held deg fast. Du skjelv.
Plutseleg får du eit termometer i baken.
Du ser på oss. Heilt stum.
Så kjenner ho endå meir på deg.
Au. Du snur deg men er for redd til å jamre.
Så får du ei sprøyte. Du jamrar deg.
Så vert du trøytt og sovnar.
Og når du vaknar, vil du så gjerne gå, men får det ikkje til.
Og når du får det til, får du ikkje lov.
Og når du får lov, finn du ikkje mat.
Du tiggar og ser at systera di får mat, men du må svelte.
Og når du får mat, er det berre små porsjonar.
Så held vi deg fast og tvingar i deg ei kvit gugge
med smak og lukt som er berekna på menneskeborn.
Morgon og kveld.
I dagevis.

Og likevel legg du deg i fanget mitt når du vil kose deg i svevn.

Read Full Post »

Skrivebordet tulla

Eg veit at ein ikkje skal lagre massevis av filer på skrivebordet. Men av og til er det veldig praktisk å lagre der, t.d. når ein vil trekkje ei lenkje ut frå adressefeltet i nettlesaren og over til filsystemet, eller når ein berre skal mellomlagre noko og sjå på det med QuickLook før det vert kasta.

Ein vakker dag var ikkje noko av dette mogeleg lenger. Ikkje fekk eg trekkje noko over til skrivebordet, i lagredialogane var skrivebordet gråa ut som om det skulle ha vore ei fil, og eg fekk ikkje eingong flytte på dei ikona som allereie låg på skrivebordet.

Endre namn på filene fekk eg, men altså ikkje flytte på dei, så dette var eit problem med skrivebordet, og ikkje med einskildfilene. Før eg går vidare, skal eg nemne at undervegs prøvde eg både omstart og å reparere filrettar med Diskverkøy, men ingenting fungerte. Etter nokre veker gadd eg ikkje meir, og gjekk meir systematisk til verks.

Og det var altså noko rart her, ja. Det viste seg nemleg at til skrivebordsmappa hadde nokre utvida attributt (det ser vi på teiknet @):

brukar@coda:~% ls -ld Desktop
drwx------@ 38 brukar  gruppe  1292 14 jul 14:35 Desktop/

Og her er dei:

brukar@coda:~% xattr Desktop
com.apple.FinderInfo
com.apple.genstore.info
com.apple.genstore.orig_mtime
com.apple.genstore.orig_perms_v1
com.apple.genstore.origdisplayname

Google finn ikkje mykje om genstore, men det vesle som finst, tyder på at det kan ha å gjere med autosave og/eller versjonering. Ein «ls -lR * | less» i ~/Library tyder på det same, i alle fall autosave, men desse to finessane er kopla tett saman.

Det er i så fall ikkje fyrste gong at noko slikt har rota det til. For ei tid sidan hadde eg laga ein fin graf i Numbers, grafen var kopiert over til eit Pages-dokument, i Numbers måtte eg ordne nye verdiar som påverka grafen, og då eg nokre dagar seinare ville oppdatere kopien i Pages-dokumentet, såg det ut som på biletet under. Ja nettopp, grafen i Pages var kopla til ein versjon av Numbers-dokumentet, og ikkje til sjølve den Numbers-fila som eg dreiv og redigerte. Ikkje rart at grafen i Pages ikkje oppdaterte seg:

Vi skal heller ikkje gløyme korleis versjoneringssystemet til Apple har rota til backupsystemet slik at det tek ein time å tryggingskopiere nokre få mega (mi løysing her).

For ikkje å snakke om alle dei kopiane av diverse filer som har landa i same mappe som filene, men med sære filnamn av typen «dokumentnamn.rtf.sb-cf21cd31-iHOUmh». Dette er autolagra versjonar som har landa på feil plass i filsystemet.

Men tilbake til det utilnærmelege skrivebordet mitt: På den andre Macen var det absolutt ikkje nokon @ til stades, berre eit plussteikn (greitt nok). Då eg sjekka innhaldet i dei utvida attributta på problemmaskina («xattr -p com.apple.genstore.origdisplayname Desktop» og liknande for kvart attributt), var det stort sett berre heksadesimale strenger som kom, m.a. ein som snakka om ein «NSPreservationReason». Noko var også heilt tomt, men i den nemnde origdisplayname dukka det opp eit filnamn, nemleg den Pages-fila eg har arbeidt mest med i det siste.

Ja vel. I Finder sjekka eg infovindauget til Skrivebord (markere Skrivebord og deretter trykkje ⌘I). Ja vel? Finder rapporterer at Skrivebord, som altså er ei mappe, skal opnast med TextWrangler, som om det var ei tekstfil? Og for andre enn meg sjølv fanst det «Ingen informasjon om tilgangsrettigheter», der det skulle ha stått «Ingen tilgang».

Eg retta dette siste (utan at det var hjelp i i seg sjølv), og sletta deretter alle attributta, så nei, eg veit ikkje kva for ei attributtsletting som gjorde susen, eller om det var heile greia:

brukar@coda:~% xattr -c Desktop

Og vips, så fungerte skrivebordet mitt igjen.

For ordens skuld, dette var på OS X 10.8.4.

——

(Resten av denne bloggposten er ikkje ein del av bloggposten, men er eit lite tillegg som ligg her ei lita stund for testføremål, som ei lita teneste til nokon som treng å teste noko. Videoen her er den same som video nr. 2 i sjølve bloggposten, men med litt andre innstillingar.)

Read Full Post »

Eit optimalt jubileum

For ei stund sidan skreiv eg ein bloggpost om m.a. ordet makaber og korleis dette eigentleg berre er makabr pluss ein uttaleregel. Eg forklarte at framfor fleirtalsendinga -e går det fint å ha rota makabr, altså makabr-e, men i eintal går ikkje dette. Grunnen er at sekvensen -br har det som heiter stigande sonoritet, og dette er problematisk både i norsk og i mange andre språk.

Det eg ikkje fortalde der, er korleis ein kan analysere dette meir formelt. Tidlegare ville ein sagt at det finst ein regel som stappar inn ein vokal i slike tilfelle, slik at makabr vert makaber. I dag finst det ei meir moderne tilnærming, og då Språkkalenderen opna for ei lita jubileumsmarkering no i juli, kan eg ikkje la høvet gå frå meg til å ta opp tråden også her på privatbloggen. Det som kjem under her, er ei parallellposting av bloggposten Denne månaden i språkhistoria: OT.

Sjølv fall eg for OT ein gong eg trong å finne ut av eit samspel der eit fenomen påverka eit anna fenomen, når alt indikerte at det eigentleg skulle vere motsett. OT løyste floka.

* * * * *

I juli 1993, for tjue år sidan denne månaden, vart optimalitetsteorien formelt lansert i form av ein rapport frå Alan Prince og Paul Smolensky. Då hadde rapporten allereie vore i sirkulasjon sidan april, og ideane bak hadde vore kjende ei tid. Optimalitetsteori, eller OT, fekk fort ein sentral plass i moderne fonologisk analyse. Eit lett gjenkjenneleg typografisk kjenneteikn ved OT er at teorien tradisjonelt bruker peikefingeren ☞ som ein del av formalismen. Også bombe 💣, daudninghovud ☠, trist fjes ☹ og andre symbol dukkar opp frå tid til anna. Med OT reknar ein ikkje lenger med at språket har reglar i tradisjonell tyding, i staden finst det vilkår for språkoppførsel som trekkjer i ulike retningar.

* * *

OT er ein analysemodell, eller kanskje heller eit rammeverk, for analyse av språk, og har altså særleg vorte populær innanfor fonologi. Dette er den disiplinen av språkvitskapen som ser på korleis lydar oppfører seg som eit grammatisk system.

Til dømes, kvifor vekslar rota i ordet makaber mellom makaber og makabr (som i fleirtal «makabr-e»)? La oss leggje til grunn at ordet er lagra i det mentale ordtilfanget som makabr. Framfor fleirtalsendinga -e går dette fint å uttale. Men i eintal vert det stappa inn ein e mellom b-en og r-en i uttalen (og det har funne vegen også til skriftspråket). Dette kjem av at ei eintalsform som makabr, med to stavingar til saman, ikkje ville fungert på norsk på grunn av sluttsekvensen br. Men kvifor vert løysinga absolutt makaber med tre stavingar og ein innstappa e? Kvifor ikkje makab utan r, eller makarb med omsnudde lydar, som ville løyst problemet like effektivt?

Det som særkjenner OT som analysemodell, er at ein ikkje lenger bruker reglar til å analysere slike fenomen, altså typen «dersom stavinga sluttar på -br, så stapp inn ein vokal». I staden finst det ulike krefter i språket som dreg i kvar si retning: «Ikkje slutt på -br og sånt!» lyder det eine kravet, og inviterer til at makabr må reparerast. «Ikkje stapp inn ein vokal!» lyder eit anna krav, og motset seg å hjelpe til med reparasjonen. «Ikkje snu på lydane!» seier eit tredje. «Ikkje slett ein lyd!» Det seier seg sjølv at ikkje alle kan få viljen sin. Dermed vil kampen mellom desse og fleire krav innebere at noko må jenke seg slik at noko anna kan vinne fram. Forma makaber er ikkje perfekt, ho har trass alt forbrote seg mot kravet om ikkje å stappe inn noko, men i denne situasjonen vart dette likevel den beste (den optimale) løysinga.

Mange av vilkåra for språkoppførsel har vi visst om i lange tider, men i OT er dei formaliserte og kan brukast direkte i drøfting og analyse. Der reglar kunne skildre kva som skjer, vil OT-analysen også prøve å forklare kvifor det ikkje i staden skjer noko anna som faktisk kunne vere eit mogeleg alternativ. Med OT er oppgåva til forskaren dermed å finne ut av samspelet mellom dei kreftene som er bygde inn i språket. I dette konkrete tilfellet er det m.a. viktigare å unngå -br og reparasjonsteknikkane sletting og omsnuing enn å unngå å stappe inn ein ekstra lyd.

Ein formalisert illustrasjon av den kjappe og litt uferdige analysen i førre avsnitt kan sjå ut som i tabellen (OT-sjargong: tablået) under. SonSeq er det vilkåret som seier at ei staving m.a. ikkje får slutte på -br, Max-IO seier «ikkje slett», Linearity seier «ikkje snu på noko», og Dep-IO seier «ikkje stapp inn noko». Det seier alltid pang når ein forbryt seg mot noko som språket krev (markert med asterisk). Men når Dep-IO er svakast (illustrert ved å vere til høgre i tablået), har dei andre vilkåra forrang, slik at vi heller får leve med at vi stappar inn den vokalen for å unngå å gjere noko verre.

Det finst mange slike innebygde krefter i språket. Når språk oppfører seg ulikt, kjem det av at samspelet mellom kreftene, altså kva som er viktigare enn kva, er ulikt frå språk til språk, dvs. språka har ulik grammatikk. Fagtermen for slike krefter i språket er forresten constraints på engelsk. På norsk ser vi m.a. betingelse, avgrensing og føring.

Ei popularisert og altså framleis noko forenkla utgreiing om ordet makaber, men utan OT-spesifikk analyse, finn du her. Og til slutt, somme vil kanskje leggje merke til at eg har hoppa bukk over m.a. uttalen ma-ka-br med tre stavingar, som kan finnast i somme dialektar. Men det vart det altså ikkje plass til denne gongen.

Read Full Post »